Applaus stijgt op uit de sloep. Musicalzangeres Miriam Venema staat aan de kant, bij de Hogesluis, en buigt uitgelaten aan de kant. Ze heeft net een verhaal verteld over een sexy laptopjongen in de trein en zong It’s oh so quiet van Björk. De sloep vaart verder, op weg naar de volgende act, een stuk verderop langs de grachten.

Met een kunstzinnige boottocht voor zijn relaties vierde het Bedrijfs Cultureel Abonnement (BCA) donderdagavond zijn tienjarig bestaan. Verspreid over zeven boten zitten medewerkers van bedrijven als PriceWaterhouseCoopers, de Belastingdienst en De Kraamvogel en vertegenwoordigers van diverse culturele instellingen. En hoewel het BCA tot nu toe voornamelijk goed werkte om personeelsleden naar musicals en cabaret te lokken, is deze avond ook te zien als een vlootschouw van jong podiumtalent.

Het BCA was een initiatief van Joop van den Ende: bedrijven kopen een abonnement en daarmee kunnen ze hun werknemers met korting theaterkaartjes aanbieden. Inmiddels maken 330 bedrijven gebruik van de dienst en gaan er zo’n 270.000 mensen mee het theater in. Directeur Babs Schipper is tevreden: “Je ziet dat mensen met zo’n abonnement vaker gaan, en dat ze ook eens iets ánders gaan zien: ik sprak een man die door een aanbieding van ons naar het ballet ging en gegrepen werd. Nu wil hij nog veel meer zien, terwijl hij daar uit zichzelf nooit naartoe zou zijn gegaan.”

Schippers ziet nog veel potentie in het idee: “We hebben de afgelopen jaren een goede basis gelegd, nu moet het nog veel bekender worden. En we gebruiken nu de grote acts en films om mensen binnen te halen, maar we willen ze aanmoedigen om ook eens naar het toneel of klassieke muziek te gaan. En we willen jong talent stimuleren.”

Dat jonge talent bevindt zich vanavond langs het water. We varen langs langs de circusartiesten van Tent die bij het Wertheimpark een mooie acrobatiekact doen, dobberen we voorbij een gewelddadig absurd tableau van performancegroep Eddy the Eagle Museum en spelen Niels Kuiters en Khadija Massoudi een stukje uit Romeo en Julia. Ook de gastheren op de boten zijn acteurs, zoals Rory de Groot, die een scène speelt uit zijn voetbalvoorstelling Hand in Hand en Bas van Rijnsoever, die zijn Paradehit BAS samenbalt in één lied. “Het lijkt wel een culturele Efteling”, roept een van de toeschouwers enthousiast.

Zelfs het eten is artistiek: in een kartonnen doos vind je drie bakjes met hetzelfde gerecht. Alleen door te ruilen met je medepassagiers kun je een volledige maaltijd samenstellen, een idee van het ‘food art collectief’ Bite Me. Aan het eind varen we bij het Scheepvaartmuseum een prachtige compositie voor koperblazers van Merlijn Twaalfhoven in.

Alle deelnemende artiesten zijn losjes verbonden aan Stichting Nieuwe Helden van theatermaker Lucas De Man, die het grootschalige evenement organiseerde. Al die ‘nieuwe helden’ zijn zo tegen de dertig en hebben een pragmatische opvattingen over hun kunst. Subsidies zijn schaars, dus houden ze hun hoofd boven water door naast hun eigen werk bedrijfspresentaties te geven, speeches te schrijven en andere opdrachten aan te nemen. “Voor ons is de samenwerking met BCA een mooie kans om kennis te maken met het bedrijfsleven”, zegt De Man.

Die samenwerking tussen BCA en Nieuwe Helden gaat verder dan alleen deze avond. De Man: “De voorstellingen van onze makers gaan actief gekoppeld worden aan groepen toeschouwers. Ik speel zelf in een voorstelling Bejaarden en Begeerte, die bijvoorbeeld uitstekend geschikt is voor cliënten en personeel van zorginstellingen. Bovendien wijzen we de bedrijven die geabonneerd zijn op ons bedrijfsaanbod: acteurs die een op maat gemaakte act spelen, Merlijn Twaalfhoven die het personeel een eigen compositie laat spelen. Dat inspireert geweldig.” Schippers: “BCA is een stichting en de eventuele winst die we maken geven we terug aan de sector, en nu via Nieuwe Helden aan de talenten van de toekomst.”

Zowel De Man als Schippers menen dat het bedrijfsleven het teruglopen van subsidies niet kan ondervangen, maar dat er meer mogelijkheden liggen dan er nu gebruikt worden. Schippers: “De sector is de afgelopen jaren scherper en wijzer geworden. De switch naar het aanboren van nieuwe geldbronnen wordt gemaakt, maar het hoge tempo van de bezuinigingen en de toon waarmee ze gepaard gingen zijn niet goed geweest. Het geven van korting in theater is nog steeds niet helemaal ingeburgerd. Toneel is toch een emotioneel product.”

“Wij merken dat het zoeken naar geld uit het bedrijfsleven enorm veel werk is”, zegt De Man, “Maar als ze ja zeggen, dan doen ze ook helemaal mee en krijg je achteraf nooit gezeur. Het zou fijn zijn als er een klein beetje subsidie zou bestaan voor de tijd dat je bezig bent om sponsors voor je project te vinden, want dat is nu langdurig, taai en onbetaald werk. Maar ik heb bijvoorbeeld nog nooit een project hoeven aanpassen voor een sponsor, en wel voor een fonds, dus de angst van kunstenaars voor bedrijven is echt belachelijk.”

“Het woord oorlog is nog niet gevallen of we zitten al weer in de pijnlijkheden.” Beter is het toneelstuk Simon niet samen te vatten. Het stuk van Judith Herzberg, het laatste deel uit een trilogie de begon met Leedvermaak en Rijgdraad, werd nooit in Nederland opgevoerd, maar gisteravond organiseerde Toneelgroep Amsterdam een lezing.

Het is een informele setting in de grote zaal van de Stadsschouwburg. Het decor van de voorstelling Kreten en Gefluister, dat vanaf vanavond speelt, is half opgebouwd. De veertien acteurs van Toneelgroep Amsterdam, aangevuld met o.a. Tamar van den Dop en Felix Burleson,  dragen tshirts met de naam van hun personage met familierelaties en dat is handig ook, want wie zonder de twee eerdere stukken gezien te hebben zo in Simon valt, kon nog wel eens het spoor bijster raken in alle tweede en derde huwelijken en overleden personages die nog gewoon over het toneel wandelen.

De trilogie gaat over een Joodse familie en het zwijgen en verdriet van de tweede generatie na de Holocaust. Toen Leedvermaak in 1982 werd opgevoerd door Baal in regie van Leonard Frank was het een sensatie. Niet eerder was doorgeven van het trauma van Auschwitz aan de kinderen van de directe slachtoffers zo treffend verbeeld. Bij het Theater van het Oosten regisseerde hij in 1995 Rijgdraad, met grotendeels dezelfde cast. Niet een ‘vervolg op’, maar een ‘gevolg van’ noemde Frank het toen. Tegelijk maakte Frans Weisz ook filmversies van de stukken.

Herzberg schreef in 2002 nog een derde deel, Simon, in opdracht van het stadstheater van Düsseldorf, waarin de nieuwe generatie, de kleinkinderen van de kampslachtoffers heftig om zich heen slaan, maar nog steeds  “graag in het gezelschap zijn van mensen die hetzelfe hebben meegemaakt als ik, om het er dan samen niet over te hebben.”  Het stuk werd in 2002 openbaar gelezen door Maatschappij Discordia, maar tot een opvoering in Nederland kwam het niet. Wel in Duitsland, waar afgelopen voorjaar een enscenering van de hele trilogie in première ging in Berlijn.

De tekstlezing van Toneelgroep Amsterdam is sober en ongedwongen. Gemaakte fouten worden direct gecorrigeerd door een stukje eerder opnieuw te beginnen en halverwege grijpt regisseur Lucas De Man in om de tweede helft kalmer en verstilder te maken. Maar ondanks de mooie, open sfeer het blijft problematisch dat Herzbergs teksten een zekere precisie vereisen die slecht samengaat met de korte voorbereidingstijd van een dergelijke lezing. Gesprekken tussen haar personages kabbelen en ontsporen onverwachts en lichtvaardig spelen maakt het al snel oppervlakkige personages.

Judith Herberg zelf toonde zich in een nagesprek zeer tevreden over deze vorm: “Ik hou zelf heel erg van dit soort onaffe toestanden. Ik wil niet dat je gaat denken dat het geen probeersel meer is.” Ze is niet van plan nog een vierde deel te schrijven. “Het moet niet doorgaan tot in de vierde generatie. Uiteindelijk moet het leven doorgaan, de zwaarte moet ophouden.”

Aan het begin van de avond sprak Herzberg kort over de vorige week gestorven actrice Els Ingeborg Smits, die zowel in Leedvermaak als in Rijgdraad meespeelde, “een voorbeeldig iemand die overal een feestje van maakte”. De avond werd zo een in memoriam voor haar.

Het begon met een gesprek over hun opa’s. Die werden allebei op hoge leeftijd nog verliefd, wat bij de Nederlandse schrijver Oscar Kocken en de Vlaamse theatermaker Lucas de Man de vraag opriep: doen bejaarden ‘het’ nog en zo ja, hoe gaat dat dan? Ze besloten op onderzoek uit te gaan. Ze gingen bejaardentehuizen langs, aten enorm veel bonbons en speelden zelfs Zwarte Piet. De voorstelling Bejaarden en Begeerte die het opleverde komt nu naar Amsterdam.

Kocken en De Man hanteren een streng toegangsbeleid: je mag alleen de voorstelling in als combinatie van 65-plus en 65-min. Ze lijken te mikken op grootouders en kleinkinderen, maar in Theater Kikker in Utrecht lijken de meeste combinaties minder hecht. Bezoekers uit bejaardentehuizen worden gekoppeld aan studenten. De verslaggever wordt voorgesteld aan de 89-jarige mevrouw Jongerius uit bejaardentehuis Overvecht.

De voorstelling begint ongedwongen. Een oude Philipsradio speelt In the mood, losjes en schijnbaar naïef gaan Kocken en De Man met het publiek in gesprek over waar jongens en meisjes elkaar vroeger –in de jaren veertig en vijftig – ontmoetten, hoe ze elkaar het hof maakten. Gaandeweg wordt het openhartiger, ze vertellen meer zelf, lezen brieven voor, spelen stukjes. En dan is er nog Edith, een vitale zeventiger uit Zeist, die in een rode cape en stippeltjesrok een paar oude liedjes zingt.

En zo, via het verleden, komen de twee makers uiteindelijk waar ze wezen willen: bij de combinatie van bejaarden en begeerte. Verhalen over de laatste keer dat iemand vrijde met zijn vrouw, over tegen alle verwachtingen in toch nog een keer verliefd worden en over je kinderen die je verbieden om op een date te gaan. Het is soms een beetje ongemakkelijk intiem, maar nergens expliciet. De bejaarden in het publiek, die zich moeilijker lieten temmen dan een groep pubers, worden muisstil.

‘Die eerste helft gaat over het verleden’, vertelt De Man een dag later aan de telefoon. ‘Dat is heel belangrijk om ze mee te krijgen, want waar we het later in de voorstelling over hebben is echt taboe.’ Toch was het niet heel moeilijk om in de voorbereidende gesprekken mensen aan het praten te krijgen. ‘Oscar had een hele strategie bedacht: eerst over liefde beginnen en pas later vragen gaan stellen over seks, maar uiteindelijk gingen we recht op het onderwerp af en toen bleken mensen heel openhartig. Het taboe over bejaarden en seks zit denk ik vooral bij de jongeren.’

Kocken en De Man zijn opvallend genoeg niet de enigen van hun generatie die werk maken op basis van interviews met senioren. Eerder dit jaar maakten Marjolijn van Heemstra en Hannah van Wieringen de voorstelling Tegen de Tijd en tegelijk met Bejaarden en Begeerte is Lege Handen van Dries Verhoeven in Amsterdam te zien, met kinderen en 70-plussers op het toneel. De Man: ‘Ik denk inderdaad dat het echt iets is van onze generatie: we zijn op zoek naar onze identiteit, maar er zijn geen grotere kaders meer, dus we zoeken het in het persoonlijke. We zijn ook niet met andere generaties in conflict, we zoeken dialoog. Onze ouders vinden dat moeilijk, die hebben een heel sterk idee over generatieconflicten. Je merkt ook dat mensen van tussen de 60 en 65 het minst met onze voorstelling hebben.’

En misschien gaat deze voorstelling wel helemaal niet zo erg over seks, maar is het vooral een oproep om met elkaar te praten. ‘Het is zo’n stereotype dat bejaarden eenzaam zijn’, zegt De Man, ‘Maar uit onderzoek blijkt dat veel meer jongeren eenzaam zijn dan ouderen. We merken het ook aan de mensen die we vragen om mee te doen, zoals Edith. Die hebben een drukker sociaal leven dan ik. Maar het is wel moeilijker om 65-plussers te mobiliseren om naar het theater te gaan dan jongeren. Veel ouderen wonen alleen en hebben met weinig mensen veel contact. We werven ons publiek nu voornamelijk via bejaardentehuizen. Volgend jaar maken we een uitgebreidere tournee. We moeten steeds nieuwe slimme trucs bedenken om ouderen te werven.’

Na afloop van de voorstelling vertellen de oudjes aan wie het maar horen wil over hun eigen liefdesleven, al blijven ze wel een stuk kuiser dan de twee spelers. Ook mevrouw Jongerius vertelt graag over haar inmiddels overleden man. En wat vond ze van de voorstelling? ‘Heel mooi. Maar het ging wel heel veel over dat ene.’

Bejaarden en Begeerte: 17 t/m 19/12 in de Brakke Grond. Meer info op www.bejaarden-en-begeerte.nl

Een voorstelling met als publiciteitstekst “fuck dit tekstje en kom gewoon” is natuurlijk bij voorbaat al sympathiek. De vorig jaar afgestudeerde regisseur Lucas de Man en zijn Stichting Nieuwe Helden zijn ook niet bang voor de allergrootste thema’s in het theater: eerlijkheid en de ‘echtheid’ van alles wat je doet op het podium. Maar in hun jeugdige overmoed zijn ze wel erg ver doorgeschoten in naïviteit

Roll with it is een performance voor De Man en nog vier acteurs, een kruising tussen therapie, repetitielokaal en De Lama’s. In een volledig omgebouw Gasthuis zit het publiek op verschillende plekken in de ruimte, met in het midden een speelvloer voor de acteurs, die aankondigen dat er niks vast ligt en dat ze allemaal een of meer ‘nummers’ te doen, waarin ze op hun manier zo oprecht mogelijk proberen te zijn.

Een van hen heeft zichzelf de opdracht gegeven om een strakke dans te doen waar hij zelf in kan geloven, een ander gaat het publiek voor in een lach-cursus, een derde richt grimmig een pistooltje op toeschouwers en vraagt: “ja of nee?” en weer een vraag aan een ander keer op keer om hem hard in zijn gezicht te slaan: “Ik wil ècht iets voelen.” Tussendoor doen ze dansante wedstrijdjes armpje drukken, of rolt er uit een hoog opgehangen printer een opdracht voor de vijf, opgegeven door een toeschouwer van gisteravond.

Het grootste probleem lijkt dat er zo weinig kameraadschap te zien is tussen de acteurs: tijdens hun individuele nummers worden ze weinig opgejaagd, tegengesproken of uitgedaagd. De poging tot oprechtheid zit in hun eigen hoofd en wordt niet zichtbaar voor het publiek. De schaarse keren waarop dat wel gebeurd – De Man die de Tsjechische Jan Barta dwingt Nederlands te spreken, de afspraak om op bepaalde momenten alle bijgedachten moeten worden uitgesproken-  zijn meteen spannend. Als ze samen een paar liedjes spelen zijn ze even een (goed) bandje, maar de harde muziek plaatst de jongens weer op afstand.

Maar de openheid van de setting is wel verleidelijk. De toeschouwers zijn vrij genoeg om zich ertegenaan te bemoeien en als sommige onderdelen minder spontaan zijn dan De Man ons wil doen geloven, dan is dat goed gespeeld. Deze voorstelling werd een beetje grimmig omdat één van de acteurs een opdracht weigerde, wat tot een venijnige ruzie leidde. Andere avonden zullen meliger, serieuzer of intiemer zijn.

Maar het blijft onbeholpen, deze oprechtheid zonder theatrale vorm. Voor de makers waarschijnlijk confronterend en waardevol, maar voor het publiek uiteindelijk oninteressant.

Roll with it van Nieuwe Helden en Frascati Producties. Gezien 24/1/09 in Frascati WG (vh. Gasthuis). Aldaar t/m 31/1. Meer info op www.rollwithit.nl