En zo werd het toch nog het seizoen van Ivo van Hove. In september gooide hij een flinke steen in de vijver met zijn negenpuntenplan voor het theater. Daarna vertrok hij en maakte hij voorstellingen in Hamburg en Brussel, maar nu op het laatste randje van het seizoen is Romeinse Tragedies een van zijn meest indrukwekkende voorstellingen geworden.

In de zes uur durende monsterproductie over het politieke bedrijf worden drie tragedies van Shakespeare over het klassieke Rome in één magistrale krachttoer zonder pauze achter elkaar gespeeld, in een open setting, waarbij het publiek het podium op mag en tussen de acteurs op de jaren zeventig-banken mag zitten en een drankje en een broodje kan bestellen aan de bar.

Het is een vorm die Toneelgroep Amsterdam al eerder onderzocht in de voorstellingen van Carina Molier, zoals Huis van de Toekomst en Ruigoord 2. Overal is de handeling te volgen op beeldschermen, en het informatiebombardement wordt compleet gemaakt door beelden van talkshows, weerberichten, sportwedstrijden en videoclips, plus nog een lichtkrant met achtergrondinformatie, de koppen van Teletekst en droog commentaar als “Nog 180 minuten tot de dood van Julius Caesar”.

In de eerste twee delen, Coriolanus en Julius Caesar, ligt het tempo hoog en gaan over het belang van imago in de politiek. Coriolanus is een militair die het niet zo op heeft met het gewone volk en daarom verbannen wordt en verraad pleegt, ondanks de inspanningen van de mannetjesmakers en de spin-doctors om hem heen. We belanden in de wereld van openstaande microfoons en cameraploegen achter de schermen. Het publiek op de sofa’s en aan de bar lijkt soms op toehoorders of VIP-spotters, maar zou soms ook prima een groepje verveelde parlementair journalisten kunnen zijn.

Aan de retorica van Shakespeare’s taal wordt steeds de retorica van het beeld toegevoegd. Het mooist komt dat tot uiting in de redes die Brutus en Marcus Antonius houden bij het graf van Caesar. Brutus (Jacob Derwig, mooi beheerst) houdt een keurige persconferentie, maar Antonius (een zinderende Hans Kesting) breekt de regels van het spel, toont authenticiteit en dwingt de camera hèm te volgen in plaats van andersom.

Die scène is het draaipunt van de voorstelling, ervóór is de politiek nog een zaak van de ratio, erna is alles alleen maar persoonlijk. Het is de opzet voor het derde stuk: Antonius en Cleopatra, waarin de liefde van Antonius voor de Egyptische koningin hem ten onder drijft in de burgeroorlog tegen Octavianus (een onderkoelde Hadewych Minis).

Niet alles in de voorstelling werkt: de meer ingetogen scènes, waarin het spelen met vóór en achter de schermen van minder belang is, zoals de samenzwering rond Brutus, hebben te lijden onder de open vorm. Het laatste uur, de klaagzang van Cleopatra (zeer knap gespeeld door Chris Nietvelt), is lang en na het hoge tempo is de verstilling tastbaar, maar ook zwaar.

Als aan het eind Bob Dylan The times they are a-changin’ zingt, blijkt die verandering niet te gaan over de overwinning van democratie en vrijheid, maar juist over de opkomst van de dictatuur. Octavianus brengt weliswaar vrede en voorspoed, maar symboliseert een berekende realpolitik, waarin voor idealisme geen plaats is; precies datgene waar alle personages de afgelopen zes uur tegen gestreden hebben.

Holland Festival: Romeinse Tragedies van Toneelgroep Amsterdam. Gezien 17/6/07 in de Stadsschouwburg. Aldaar t/m 23/6, en later weer in augustus, tournee. Meer info op www.toneelgroepamsterdam.nl

De schouwburgen in de grote steden moeten geleid worden door huisgezelschappen; jonge theatermakers moeten streng op kwaliteit geselecteerd worden, het begrip vernieuwing moet de prullebak in. Met een ambitieus 9-puntenplan voor het theater opende Ivo van Hove gisteravond het nieuwe festival TF-1. Tijdens de sobere openingsceremonie in de Stadsschouwburg ontvouwde de directeur van Toneelgroep Amsterdam zijn visie op het Nederlandse theater in de 21e eeuw.

In die visie spelen de grotere toneelgezelschappen de hoofdrol: zij geven leiding aan de schouwburgen in de grote steden, zij selecteren en coachen jong talent en bieden continuïteit. “De aandacht moet gaan naar continuïteit gekoppeld aan zeggingskracht. Vernieuwing geeft ons de illusie van vooruitgang, een nutteloos en zinloos verlangen”, aldus Van Hove.

Van Hove is blij met de huidige “goede chemie” tussen Toneelgroep Amsterdam en de Amsterdamse Stadsschouwburg, maar ziet liever een meer structurele samenwerking: “De toevallig goede of slechte chemie tussen leidinggevenden kan toch niet de basis vormen voor een optimale werking van het grootste repertoiregezelschap van het land?”

Het festival TF-1 is de opvolger van Het Theaterfestival en toont de komende weken de beste voorstellingen van het vorige seizoen, uitgekozen door een jury onder leiding van Monique van de Ven, naast enkele genomineerden voor de Toneel Publieksprijs. De jury koos onder meer Opening Night, de uiterst succesvolle regie van Ivo van Hove.

Naast het hoofdprogramma zijn er drie randprogramma’s, met ieder een eigen titel. TF-2 is het Amsterdam Fringe Festival, een vergaarbak van kleine voorstellingen van ongeregelde makers op diverse plekken in de stad. TF-3 biedt verdieping, met lezingen, discussies en presentaties. TF-4 toont enkele voorstellingen die voor het Vlaamse Theaterfestival zijn uitgekozen als beste Vlaamse voorstellingen van het afgelopen seizoen.

De keuze van Het Parool uit TF-1234

Uit TF-1
Opening Night van Toneelgroep Amsterdam en NT Gent
Alom bejubelde regie van Ivo van Hove kreeg zelfs verstokte theaterhaters weer naar de schouwburg. Het beste wat Toneelgroep Amsterdam te bieden heeft: uitstekend ensemblespel, een prachtig decor, vernuftig gebruik van video en een excellerende Elsie de Brauw in de hoofdrol.
Stadsschouwburg, 6 en 7 september, 20:15 uur

Uit TF-2
3 van Opium voor het Volk
Jonge hondenclub uit Amsterdam maakte voorstelling vol stadsverhalen en synchroon verlopende levens. De voorstelling maakt ook kans op de maar liefst 50.000 euro grote BNG Prijs voor nieuwe theatermakers die op 8 september voor het eerst wordt uitgereikt.
Bellevue, donderdag 7 september, 20:30

Uit TF-3
Debat: De zelfmoordterrorist in het theater
Een opvallend groot aantal theatermakers koos het afgelopen seizoen een zelfmoordterrorist als personage. Is de zelfmoordterrorist het ultieme icoon van de 21e eeuw? Pieter Hilhorst praat met regisseurs als Johan Simons en Eric de Vroedt.
Stadsschouwburg, zondag 3 september, 16 uur, toegang vrij

Uit TF-4
Welcome in my backyard van Wunderbaum
OK, eigenlijk selecteerde de Vlaamse jury De Rollende Road Show, een andere voorstelling van Wunderbaum. Maar deze Maastrichtse club die zich verbond met Johan Simons’ NT Gent maakt op dit moment het hipste theater van de lage landen. En nog maatschappelijk relevant ook.
De Brakke Grond, 2 en 3 september, 19 uur

Meer info op www.tf-1.nl

In dit toch wat karige toneelseizoen blijken Toneelgroep Amsterdam en NT Gent keer op keer te zorgen voor interessante en geslaagde voorstellingen. De verwachtingen voor een coproductie van deze twee gezelschappen waren dan ook hooggespannen en Opening Night maakt die alleszins waar.

Opening Night is gebaseerd op de gelijknamige film van John Cassavetes uit 1977. Daarin speelde Gena Rowlands de ouder wordende actrice Myrtle die in een toneelstuk een ouder wordende vrouw moet spelen en in de laatste dagen voor de première hopeloos met zichzelf in de knoop raakt. Directe aanleiding voor haar crisis is de dood van een jong meisje die haar na een try-out als geobsedeerde fan aanklampt en een ogenblik later wordt aangereden door een auto.

Regisseur Ivo van Hove en zijn vaste ontwerper Jan Versweyveld plaatsen het theater centraal in deze voorstelling, door letterlijk een toneel op het toneel te zetten, met kleedkamers en technici links en een extra tribune voor vijftig man publiek rechts op het podium. Zo kijkt de grote zaal naar een dwarsdoorsnede van een kleine zaal. De grote groep acteurs speelt het stuk-in-het-stuk voor het publiek op het podium en hun privé-besognes voor de grote zaal. Deze twee toneelvloeren worden aangevuld met live beelden van rondlopende cameramensen. Hun kadrering geeft extra reliëf aan de moeizame relaties tussen de personages.

Het resultaat is in de eerste plaats een fantastisch ensemblestuk, waarin van Hove met name de jongere acteurs van zijn TGA troupe de kans geeft te schitteren. De beheersing die Jacob Derwig en Fedja van Huêt aan de dag leggen bij het spelen van twee tempramentvolle mannen is buitengewoon spannend en Hadewych Minis kan moeiteloos schakelen van kinderlijke lolita naar gevaarlijke demon. Maar ook een oudgediende als Chris Nietvelt speelt de schrijfster van het toneelstuk-in-het-stuk op fenomenale wijze. Onder haar lachwekkende excentriciteit suggereert zij peilloos diep drama en daarmee wekt ze medelijden.

Maar zij staan allen in de schaduw van Elsie de Brauw die hier de rol van haar leven speelt. Het gevecht dat Myrtle moet leveren -tegen het ouder worden, tegen de geest van de overleden fan, tegen de verwachtingen die de regisseur en haar medespelers van haar hebben- wordt door De Brauw overrompelend intens geacteerd.

De strakke regie van Van Hove, ondersteund door melancholieke liedjes van Neil Young, geeft de voorstelling samenhang en vaart, maar laat ook vragen open. Waarom bijvoorbeeld zijn alle acteurs tien jaar jonger dan hun rol gecast? Ook het einde, met een gelouterde Myrtle, is misschien erg zoet, maar wat geeft het, na zo’n fijne avond toneel.

Toneel Opening Night van Toneelgroep Amsterdam en NT Gent. Gezien 7/4/06 in de Stadsschouwburg. Aldaar t/m 12/4. Tournee t/m 27/5