Je bent een Europese theaterregisseur, je hebt samen met je man een internationaal werkende groep, je speelt teksten van Sarah Kane, Harold Pinter en Shakespeare. Tot zover niets bijzonders, zo zijn er honderden. Maar Natalia Koliada heeft gevangen gezeten, is verdreven uit haar land en haar ouders worden bedreigd, alleen omdat ze theater maakt. Haar groep Belarus Free Theatre werd onbedoeld de kern van de dissidente kunstenaarsbeweging in Wit-Rusland.

Wit-Rusland (of Belarus) ligt tussen Polen en Rusland en staat bekend als de laatste dictatuur van Europa. Na het uiteenvallen van de Sovjet Unie in 1991 bleef het land stalinistisch en onder president Loekasjenko zijn marteling van gevangen, censuur, verdwijningen en frauduleuze verkiezingen geen uitzondering.

Koliada is met haar partner Nicolai Khalezin en een aantal spelers tijdelijk neergestreken in een repetitieruimte in MuzyQ in Amsterdam Oost om daar te werken aan haar nieuwe voorstelling Trash Cuisine die morgenavond in première gaat in de Stadsschouwburg. “Wit-Rusland wordt genegeerd”, zegt Koliada, “Als je het over dictaturen hebt denken mensen aan Afrika of Zuid Amerika, maar het bestaat ook nog steeds binnen Europa.”

Belarus Free Theatre reist inmiddels de wereld over, de artistiek leiders wonen in Londen en hebben acteurs als Kevin Spacey en Jude Law onder hun bewonderaars en ondersteuners. Maar toch is de internationale aandacht niet het eerste doel: “Het allerbelangrijkste is dat we door kunnen gaan met underground voorstellingen in Wit-Rusland zelf”, vertelt Koliada. “We spelen daar verboden voorstellingen bij mensen thuis, zonder aankondiging of kaartverkoop. Ik mag zelf het land niet meer in, ik ben staatsvijand, en onze acteurs kunnen niet samen het land in en uit reizen, omdat als de autoriteiten door hebben dat ze komen om te spelen ze hun visa weigeren.”

Koliada probeert inmiddels haar artistieke werk te scheiden van de politiek. “Ik wil dat we bezoekers krijgen en positieve recensies omdat mensen onze voorstellingen goed vinden, niet omdat ze eens zijn met wat we op politiek vlak doen of omdat ze ons zielig vinden.”

Trash Cuisine is net als de eerdere voorstellingen een rauwe, fysieke performance met als onderwerp de doodsstraf. “Ik zie ons werk zelf niet als politiek, maar de politieke situatie duwt ons wel in de richting van een onderwerp”, zegt Koliada. “In Wit-Rusland worden jaarlijks veertig mensen geëxecuteerd, en vaak wordt de familie pas achteraf op de hoogte gesteld.”

Tijdens de research voor de voorstelling bezochten de makers dodencellen in gevangenissen in Thailand, Maleisië en de VS en spraken ze met kindsoldaten in Oeganda en Hutu’s en Tutsi’s in Rwanda. Daarnaast gebruiken ze teksten van Shakespeare over moorden en executies. “Wij zijn geen theatergroep die een stuk van Shakespeare helemaal gaan opvoeren. We gebruiken zijn teksten om te onderstrepen dat de mens niet veranderd is. We spraken een Witrussische ex-gevangenismedewerker die volhield dat hij geen mensen had gedood – hij gaf slechts leiding aan een groep beulen. Zijn teksten blijken naadloos overeen te komen met die van Lady Macbeth.”

Het Belarus Free Theatre kwam in Amsterdam terecht via de European Cultural Foundation dat dit weekend het festival Imagining Europe organiseert in De Balie. “We werkten al eerder met studenten van DasArts. Toen twee van hen in 2008 naar Wit-Rusland vlogen om met ons te werken werden ze op het vliegveld tegen gehouden, twintig uur vastgehouden en daarna teruggestuurd. De intimidatie blijft niet beperkt tot ons. Iedereen die met ons wil werken krijgt ermee te maken.”

Naast de voorstelling vindt er ook een politieke actie plaats. Belarus Free Theatre vraagt met de actie Bodyback aandacht voor de verdwijningen in Wit-Rusland en verspreidde vanmorgen gevulde witte bodybags over de grote stations en in de media. Koliada: “We vragen aandacht voor het feit dat Nederland na Rusland de tweede handelspartner is van Wit-Rusland. Het gaat dan om handel in olieproducten en kalium. We streven naar een handelsembargo van de hele EU, maar dat is nog ver weg.”

De Nederlandse acteurs Frank Lammers, Waldemar Torenstra en Viggo Waas verklaren zich solidair met de groep en deden een oproep op Youtube. Lammers zegt aan de telefoon: “Het is angstaanjagend stil als het om Wit-Rusland gaat. We kunnen niet pretenderen dat we eenheid en stabiliteit zoeken in Europa en dit door de vingers zien.”

Lammers ziet zijn medewerking vooral als een gebaar van solidariteit: “Ik help mijn beroepsgroep. Kunst en cultuur zijn enorm belangrijk in zo’n situatie: kunstenaars houden het vuur brandend en de menselijkheid levend. Het is absurd om te bedenken dat een acteur als ik daar het werken onmogelijk wordt gemaakt.”

Trash Cuisine van Belarus Free Theatre: 5 oktober – www.ssba.nl
Het festival Imagining Europe duurt van 4 tot 7 oktober –www.imagining-europe.eu
De actie Bodyback is te volgen op www.bodyback.nu

In een week waarin het kunstennieuws voornamelijk werd gedomineerd door subsidieperikelen laat Ko van den Bosch even zien dat er ook nog andere manieren zijn om theater te maken. Van den Bosch, de roemruchte leider van theatergroep Alex d’Electrique, die in 2005 eerst zijn subsidie en daarna zijn voornaam verloor, maakte zijn nieuwste voorstelling Jetlag zonder geld van overheden of fondsen bij het commerciële theaterbureau Hummelinck Stuurman.

Voor de gelegenheid is de grote zaal van Frascati de komende twee weken omgebouwd tot bierhal, waarin het publiek op lange banken aan houten tafels zit. De ruimte wordt verlicht met blauwe, rode en gele TL-balken. Van den Bosch, die het stuk schreef, regisseerde en het decor ontwierp, gebruikt de setting van een biertuin als strijdtoneel en liefdesnest voor een groot aantal kroegtijgerende losers.

De voorstelling legt meer nadruk op de tekst tekst en minder op special effects en geweld dan gebruikelijk bij Van den Bosch, maar juist de tekst is sterk. Van den Bosch gebruikt dit keer de taal en de sociale omgangsvormen van reality televisie, van de leegte van De Gouden Kooi en Paradise Hotel tot de opgefokte hysterie van X Factor, terwijl ondertussen stevig gedronken en gerookt wordt.

Maar door moeiteloos te schakelen van afscheidsbriefjes naar deeltjesversnellers en van onderhandelingstactieken naar plastische chirurgie weet hij een ijzingwekkend scherp commentaar te leveren op de moderne mens. Kort samengevat: mensen worden ongelukkig omdat in de maakbare wereld niets meer authetiek is. De deze week overleden filosoof Baudrillard had er wel pap van gelust.

Een van de barklanten vergelijkt het met het gevoel dat je hebt na een lange vliegreis: of het nou komt door ontregeling van biologische ritmes vanwege het reizen door verschillende tijdzones, of omdat de ziel langzamer reist dan het lichaam, je voelt je er flink unheimisch door.

Van de zes acteurs vallen vooral verlopen stamgast Frank Lammers -die ook een lekker rockende zanger blijkt- en Harriët Stroet als uitzinnige bimbo op. Helaas hebben andere acteurs wat moeite om de virtuoze taalkronkels van Van den Bosch betekenisvol uit hun strot te krijgen. Verder zitten er verspreid door de zaal, tussen het publiek ook nog acht mimespelers die in komische intermezzo’s de talige onmacht omzetten in stevige fysieke scènes met als hoogtepunt een surrealistische schaduw-peepshow.

Na afloop werd overigens nog een nieuwe bundel met elf toneelteksten van Van den Bosch gepresenteerd met de geweldige titel Komt op. Rookt wat. Gaat af. Jetlag staat er niet in, maar dat is een gemis dat in een volgende druk hopelijk wordt goed gemaakt .

Jetlag van d’Electrique. Gezien 9/3/07 in Frascati. Aldaar t/m 17/3. Meer info op www.delectrique.nl