Een beetje verloren staan we met z’n allen op de speelvloer. Geen vertrouwde tribune voor het publiek, we moeten het doen met een paar onregelmatig gevormde eilandjes op de speelvloer. In Rule zijn er geen toeschouwers, je speelt allemaal mee.

Emke Idema viel twee jaar geleden op met het prachtige theatrale spel Stranger, waarbij toeschouwers in een soort gezelschapsspel gretig hun vooroordelen over vreemden uitspraken. In het al even geslaagde Rule gaat het nu om samenleven en politiek.

Aan de hand van een paar globale vragen – ben idealistisch of praktisch? overtreed je liever een regel of probeer je hem te veranderen? – die je beantwoordt door op een van de eilanden te gaan staan wordt de temperatuur van onze groep gemeten. Wij zijn flexibel en ruimhartig.

Maar wat gebeurt er met die abstracte waarden als je concrete problemen voorgeschoteld krijgt? Een onbekende die bij je aanbelt om van de wc gebruik te maken? Een vriend die jou huis als het zijne gaat gebruiken?

Via een razendknap scenario, dat via de gecomputeriseerde stem van Idema het spel stuurt, moet je niet alleen zelf keuzes maken, je ziet ook  de keuzes van de medespelers. Durf je dan een afwijkende mening te hebben of conformeer je je?

De dilemma’s die Idema je voorschotelt gaan steeds over gastvrijheid – tegenover vreemden, vrienden of asielzoekers. Het hangt natuurlijk van de avond af hoe de problemen worden opgelost –en hoeveel protest er is als Idema je opzadelt met een valse keuze– maar het lijkt wel duidelijk dat geen enkele groep toeschouwers zo nobel blijkt als ze aan het begin over zichzelf dacht. En het knappe aan die ontmaskering is dat je het helemaal zelf hebt gedaan.

Rule van Emke Idema, Frascati Producties. Gezien 12/3 in Frascati 4. Aldaar t/m 15/3. Tournee. Meer info op www.emkeidema.nl

Tijdens Over Het IJ vorig jaar was het een onverwachte ontdekking: Stranger van Emke Idema. Een performance zonder acteurs waarin een groep toeschouwers begeleid door een sprekende computer samen de voorstelling moesten maken door gezamenlijk een spel te spelen. Deze zomer gaat Stranger in reprise, maar zien we ook andere voorstellingen die zich deels gedragen als spel. Het begin van een nieuw genre? “Je wordt alerter als je jezelf op het spel moet zetten.”

Het is een kleine trend: voorstellingen met spel. En dan niet toneelspel, maar eerder gezelschapsspel. Judith Hofland laat in Like Me twee vreemden samen een interactieve tour maken op Terschelling, terwijl ze elkaar via een sociaal netwerk steeds beter leren kennen; PIPS:lab en Oneseconds bouwden een interactief Spookhuis waarin de toeschouwer met zichzelf geconfronteerd wordt; en in de nazomer komt de Duits-Britse groep Gob Squad met de installatie Party Games naar Nederland.

En dan was er Stranger: Idema creëerde een levend bordspel, waarbij leden uit het publiek tegen elkaar strijden. Ze moeten een team samenstellen met grote portretfoto’s van willekeurige mensen en vragen beantwoorden over wie van hen wel eens iets heeft gestolen, bij wie je kunt uithuilen, wie het meest van knakworst houdt. Allemaal gebaseerd op eerste indrukken en vooroordelen over uiterlijk die je normaalgesproken liever voor je houdt, maar die je door het competitie-element ineens ongegeneerd verkondigt. En als je daar eenmaal aan gewend bent gaat het spel een stapje hoger: dan moet je ineens niet meer anonieme foto’s beoordelen, maar je mede-toeschouwers.

Als het al gaat om een nieuw genre, zijn de grenzen ervan moeilijk af te bakenen. Bij Hofland en PIPS:lab speelt technologie een grote rol, Stranger is juist nadrukkelijk lo-tech. Idema en PIPS:lab gebruiken geen acteurs, Gob Squad is een spelerscollectief dat toeschouwers bij zich op het podium haalt. Hofland haalt de theatersituatie grondig overhoop, Idema en Gob Squad laten hem intact. Maar de overeenkomsten zijn groter: het publiek wordt verleid tot actieve participatie; er is veel aandacht voor het toelichten van de regels; en het belangrijkst: de toeschouwer wordt verantwoordelijk gemaakt voor het welslagen van de uitvoering.

Idema is tegelijk met de herneming van Stranger bezig met een nieuw project, dat ook weer de vorm van een spel zal krijgen. “Als kind hield ik helemaal niet van spelletjes”, zegt ze. “Ik vond het plat om alleen maar te willen winnen. Ik vond het belachelijk dat je niet mocht onderhandelen over een regel. Ik wilde meta-spelen. Mijn nieuwe voorstelling gaat over hoe de staat regels maakt. Over wat er gebeurt als je buiten de wet komt te staan, omdat regels altijd mensen uitsluiten. Dit spel krijgt een ‘level 2’: dan wordt het een meta-spel en kunnen de regels ter discussie staan.”

Ook Judith Hofland was geen spelletjes-kind. “Ik hield meer van speurtochten. Dat je aanwijzingen moet verzamelen en een puzzel moet oplossen. Ik houd ook enorm van Extreem luid & ongelooflijk dichtbij van Jonathan Safran Foer of de film Amélie.” Hofland’s nieuwe voorstelling Like me wordt, net als haar eerdere Met open ogen, een speurtocht waarbij je gestuurd wordt door en opdrachten krijgt van een smartphone. Met Like me onderzoekt ze hoeveel mensen over zichzelf willen vertellen en hoe eerlijk ze zijn op sociale media als Facebook. “Ik wil mensen een ervaring geven hoe het is als iemand met aan de haal gaat met wat er over je te vinden is op internet. En tegelijk vragen hoe geloofwaardig je blijft als je geconfronteerd wordt met je zelf gemaakte maar niet helemaal kloppende online profiel.”

Beide makers snijden in hun werk dus thema’s aan als imago, vooroordelen en stigma’s. Voor Idema heeft dat een heel duidelijke politieke dimensie: “Als ik geconfronteerd wordt met maatschappelijke problemen loop ik er vaak tegenaan dat ze té complex zijn: het systeem voelt onmenselijk en ik heb er te weinig verstand van en ik weet ook geen oplossingen. Met een spel kun je ideeën beheersbaar maken: een beperkte groep mensen kan in ieder geval iets regelen voor zichzelf. Door te spelen eigen je jezelf dus een politieke ruimte toe die ik interessant vind. Een ruimte waarin passies en onderbuikgevoelens een rol kunnen spelen. We doen vaak alsof in politiek alles rationeel is, maar passies spelen een grote rol. Het spel brengt die passies naar boven en daarmee kun je tegenstellingen zichtbaar maken die in politieke dialogen nu vaak ontbreken.”

Het is natuurlijk de vraag of deze experimentele theatervorm een noodzakelijke voorwaarde is om die ruimte te creëeren. Idema: “Ik probeer een vorm te vinden waarbinnen de voorstelling een sociaal en politiek laboratorium kan zijn. Een spel is niet noodzakelijkerwijs de definitieve vorm. Maar ik wil de toeschouwer verleiden om zichzelf te onderzoeken, door het leuk te maken om te doen. Bij Dasarts heb ik als vooronderzoek Stranger ook wel eens gepresenteerd zonder spelelement. Dan heb je niet meer dan een verzameling portretfoto’s en de vraag aan toeschouwers om er bijvoorbeeld vijf mensen uit te zoeken die wel eens iets hebben gestolen. De reacties waren toen heel heftig: mensen vonden het heel onethisch wat ik deed en werden extreem politiek correct in hun keuzes omdat ze hyperbewust werden. Het spelelement is belangrijk om dat weer iets af te zwakken en om mensen te verleiden primairder te reageren. En het wordt meteen heel anders als je toeschouwers vraagt om zichzelf op het spel te zetten. Als je wordt gevraagd om je ergens fysiek in te gooien wordt je je bewust en kom je in een alerte staat.”

Ook Hofland is gefascineerd door de rekbaarheid van regels binnen een spel. “Je moet toeschouwers verleiden om mee te doen en ze vooraf heel erg gerust stellen dat het niet ingewikkeld is en dat ze veilig zijn. En je moet ze een trigger geven waardoor ze nieuwsgierig worden en mee willen gaan met een personage of het verhaal. Een eerdere voorstelling begon met een meisje dat op zoek was naar haar opa. Zo glijd je erin en dan kan het uiteindelijk confronterend en persoonlijk worden. Ik speel graag met het feit dat jij onzeker wordt, omdat je zelf iets moet gaan doen. Ik daag toeschouwers uit om grenzen over te gaan, maar ik wijs ze er ook op dat ze heel braaf doen wat ik allemaal zeg. Dat vind ik in games ook vaak leuk: tegen de randen van de simulatie aan rijden.”

‘Speltheater’ is natuurlijk een loot aan de boom van het ervaringstheater, dat zo’n tien jaar geleden via de zomerfestivals aan een opmars begon. Die voorstellingen hadden vaak op hun eigen manier elementen van een spel in zich –de absurde regels in Broeders van Jetse Batelaan (2006); de manier waarop je de enorme theatrale ruimtes van de Deense Signa Sørensen mag verkennen– maar waar bijvoorbeeld Dries Verhoeven of Boukje Schweigman hun toeschouwers een hele bijzondere persoonlijke ervaring boden lijken makers als Hofland en vooral Idema geïnteresseerd in het creëren van gezamenlijke belevingen. Idema: “Ik ben op zoek naar een collectieve ervaring. Het ‘klassieke’ theater vind ik bijna altijd té individueel. Ik mis de mogelijkheid om terug te praten.”

Zo bezien is speltheater maar een kleine stap verwijderd van zogenaamde LARPs: ‘live action role playing games’. Hoewel dit soort spelvormen, met hun nadruk op fantasy of historische veldslagen, iets te nerdy zijn om in de theaterwereld heel serieus te worden genomen –enkele theaterwetenschappers daargelaten– is speciaal in Scandinavië een vorm van sociaal spelen in opkomst (zogenaamde ‘Nordic LARP’) die wordt toegepast in het onderwijs, management en in politiek activisme. Idema’s werk lijkt daar vrij naadloos bij aan te sluiten.

De opkomst van speltheater hangt ook samen met de opkomst van relatief nieuwe, door internet mogelijk gemaakte spelvormen van World of Warcraft tot Wordfeud. Maar theater reflecteert juist op iets dat in de rigide omgeving van de spelcomputer niet bestaat: de uitzondering op de regel. En dat heeft een grotere betekenis. De verhouding tussen staat en burger wordt, onder sterke invloed van automatisering en digitalisering, meer rigide, gestratificeerd en juridisch afgedicht. Digitalisering heeft z’n eigen afwijkingen: we leren denken in hacks en glitches. Juist deze vorm van theater kan het publiek er weer even aan herinneren dat regels afspraken zijn die opnieuw bekrachtigd of gewijzigd kunnen worden.

Voorstellingen:

Like me van Judith Hofland: Oerol, Over Het IJ
Stranger van Emke Idema: Oerol, Boulevard
Spookhuis van Pips:Lab: Lowlands

Twee voorstellingen op het locatietheaterfestival Over het IJ in Amsterdam Noord doen sociale experimenten met hun publiek. De een een beetje halfhartig, de ander met grote impact.

Om met die laatste te beginnen: Stranger van Emke Idema is de ontdekking van het festival. Een complex spel over eerste indrukken, vooroordelen en projectie krijgt een ideale interactieve vorm die erg goed bij de losse sfeer van de zomerfestivals past.

Vooraf wordt het publiek verdeeld in een aantal speler, juryleden en supporters. De zes spelers krijgen een kort levensverhaal en moeten een ‘team’ samenstellen uit het woud van portretten achter hen; het zijn uitgeknipte zwartwitfoto’s van heel diverse, normale gezichten op manshoge stokken. Een verzameling figuren zonder context op wie je je fantasie kunt projecteren. Wie is de aardige chef die jou een kans geeft? Met wie zou je een one night stand kunnen hebben?

Het spel begint als steeds twee van die portretten tegenover elkaar ingezet worden bij vragen als: wie heeft het meeste bezit? Wie is het meest egoïstisch? Je hebt niets anders om op af te gaan dan een gezicht en je intuïtie, maar toch zijn  de jury, die de winnaar moet aanwijzen, en het publiek, dat moet aanmoedigen, opvallend eensgezind. Blijkbaar komen onze projecties en vooroordelen behoorlijk overeen. Al snel worden de vrager absurder: wie houdt het meest van knakworst? Wie komt er altijd te laat?

Het spel wordt geleid door een opgenomen computerstem. Bij onduidelijkheden moet het hele publiek met elkaar bepalen hoe we verder gaan. De sfeer wordt al snel speels en gezellig, maar er zit een stekelig randje aan. Is dit wel ok? We hebben allemaal geleerd dat het niet netjes of zelfs gevaarlijk is om op eerste indrukken af te gaan, maar oh wat zijn er goed in met z’n allen.

Langzaam zoekt het spel de grenzen op. Niet alleen de portretten, ook mensen uit het publiek worden nu tegenover elkaar gezet. En dan is het toch ineens een stuk pijnlijker om te kiezen wie het meest sexueel actief is of wie niet tegen zijn of haar kinderen op kan. Gaat het spel te ver? Of het publiek? Stranger geeft inzicht in iets enorm complex, en laat je achter met een nieuwe blik op de wereld en op al die onbekenden die je tegenkomt. Grote kunst, en helemaal van nu.

Ook Orkater begint haar voorstelling The Promised Land met het publiek een rol geven. Op een winderige kade bij het NDSM-terrein moet iedereen een uitgebreid formulier met persoonlijke gegevens invullen. We worden immigranten gemaakt, die zometeen op Ellis Island de inspectieprocedure door moet.

Drie jaar geleden leerden acteurs en theatermakers Ria Marks en Titus Tiel Groenestege samen een groep New Yorkse toneelschoolstudenten kennen. Inmiddels is deze groep afgestudeerd en werken ze nu samen met vaste Orkater-spelers en muzikanten aan het grootschalige en engelstalige locatieproject The Promised Land, ter gelegenheid van het twintigjarig jubileum van Over het IJ.

Bij die grootschaligheid hoort een eigen pont, die het hele publiek –mannen en vrouwen zijn inmiddels gescheiden en we worden steeds gemaand ons formulier bij ons te houden– naar de Houthavens vaart, waar in een grote loods een immigratiestation is nagebouwd. Daar zien we beeldende bewegingstheaterscènes, die losjes over emigratie gaan, maar een spannende voorstelling wordt het niet, al is de muzijale begeleiding puik, met invloeden uit netzoveel windstreken als de immigranten zelf.

En wat een voorstelling met dit onderwerp eigenlijk in Amsterdam? Hiervandaan zijn veel emigranten vertrokken, meldt de groep. Maar de voorstelling gaat over aankomen, niet over weggaan. Dus, hup, naar New York ermee, en nog iets verzinnen met al die formulieren. Die woeien nu aan het eind de Spaarndammerbuurt in.

Over het IJ duurt nog t/m 15/7. Meer info op www.overhetij.nl