Al ruim dertig jaar weet Jan Fabre als beeldend kunstenaar, theatermaker en schrijver controverse op te roepen. Tijd om terug te blikken, onder meer met een herneming van zijn doorbraakvoorstelling Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was, die morgen in de Stadsschouwburg te zien is. “Deze voorstelling is tegenovergesteld aan de tijd waarin we leven.”

Iets buiten het centrum van Antwerpen, in een oude school die van boven tot onder  is volgepakt met werk van bevriende kunstenaars als Jan Lauwers en Marina Abramovic, ligt het ‘bedrijfsverzamelgebouw’ van Jan Fabre. Hier maakt de Belgische kunstenaar zijn theaterwerk met de groep Troubleyn, en organiseert hij zijn beeldende werk onder de naam Angelos.

Beeldende kunst en theater gaan voor Fabre al hand in hand, sinds hij zijn eerste performances maakte in New York, eind jaren zeventig. “Ik gaf soloperformances, maar ik kwam terecht in een circuit van performancefestivals waar slechte beeldende kunstenaars performance gebruikten als een soort vuilbak. En ik werd verliefd op een actrice en wat later op een danseres, en die hadden zo’n technische kwaliteit en bagage dat ik het spannend vond om voor hen iets te schrijven.”

Met de voorstelling Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was was Fabre in 1982 een van de eersten die ideeën uit de performancekunst het theater in bracht. De voorstelling duurt acht uur (als een normale werkdag) en bestaat uit dagelijkse handelingen zoals aan- en uitkleden, eten en rennen, die door eindeloze herhaling en de fysieke uitputting van de spelers buitengewoon en hypnotisch worden. Toeschouwers mogen vrij in en uitlopen.

“Het was toen een statement als jonge kunstenaar”, zegt Fabre. “Ik wilde de principes real-time en real action op een fundamenteel niveau onderzoeken. En ik wilde acteurs zien zweten en afzien. We waren een groep gepassioneerde en radicale spelers en samen hebben we een ontdekkingsreis gemaakt. De kritieken waren zeer negatief en we speelden voor vijf of acht mensen. Pas toen Ritsaert ten Cate de voorstelling naar het Mickery theater in Amsterdam haalde – destijds het beste avant garde theater van Europa – werd het opgepikt.”

Ook een nieuwigheid in 1982: dieren op het toneel. Later maakte hij voorstellingen met kikkers en vogelspinnen, maar in Het is theater… zijn het twee schildpadden. Fabre: “Dieren symboliseren voor mij het kwetsbare in de maatschappij. Hun instinct staat tegenover het vormelijke van de handelingen die de spelers moeten doen. De schildpadden lopen rond met een kaars op hun rug en houden een soort race. Hun timing bepaalt de timing van de voorstelling.” In 1982 waren het de huisdieren van Fabre zelf. “Inmiddels zijn ze overleden. Ik heb een hommage gemaakt hier in de Zoo.”

Oorspronkelijk was Fabre huiverig voor het hernemen van de voorstelling: “De mythe is groter dan de realiteit. Maar ik denk dat hij aan kracht gewonnen heeft. Het is nu een soort zalm die tegen de rivier opspringt. Het is theater… is nu zozeer het tegenovergestelde van de tijd waarin we leven, vastgeplakt als we zijn aan onze computers en mobiele telefoons. Hiervoor moet je als toeschouwer echt tijd vrijmaken om iets buitengewoons mee te maken.”

Maar voor Fabre was het hernemen ook een mooie gelegenheid om een nieuwe generatie performers op te leiden. “De verschillen met toen zijn groot. Er zijn in die dertig jaar in Europa heel veel theater- en dansscholen bijgekomen en die zijn veel beter geworden. Sommige daarvan onderwijzen mijn werk, dus jonge mensen komen er al mee in aanraking. En er zit bijvoorbeeld een tangoscène in, een choreografie van Wim Vandekeybus, en het kostte toen twee maanden hard werken om die in te studeren. De jonge spelers nu deden het in vier dagen. En die jongens doen het beter dan wij toen, haha.”

Wat blijft is Fabre’s fascinatie voor het lichaam: “Ik heb in dertig jaar tijd een soort methode ontwikkeld; ik noem dat ‘fysiologisch acteren’. Een acteur moet weten hoe zijn lichaam werkt; hoe het skelet functioneert, hoe je spieren functioneren en hoe vervolgens je organen reageren en je bloed. Emotie is niet iets dat buiten onszelf ligt, maar een registratie van een fysiologische sensatie die binnenin gebeurt. Er ligt zoveel kennis en geheugen in ons lichaam opgeborgen, daarmee moeten we leren omgaan. We leven nu in een tijd van het manipuleren van het lichaam, maar de techniek gaat het lichamelijke niet vervangen omdat het lichaam een groter geheugen kent.”

“Nee, psychologie speelt geen rol in mijn werk. Het is eerder een weigering van de psychologie.”

Het is theater zoals te verwachten en te voorzien was, 21 september om 15:00 uur in de Stadsschouwburg. www.ssba.nl

“Winnen is geen feit, maar een perceptie; een overtuiging.” In Vals, het nieuwe toneelstuk van Lot Vekemans, komen twee zussen terecht in een politiecel. Ze worden beschuldigd van het aanrijden van een vrouw op een donkere weg en vervolgens doorrijden. Het was maar een kilometerpaaltje, zegt de chaufferende zus, maar er blijkt een getuige.

Op papier is Vals een prachtvoorstelling. Vekemans schreef eerder het mooie Gif en Zus van voor actrice Elsie de Brauw, en opnieuw voert Johan Simons de regie. Betty Schuurman en Bert Luppes maken de Hollandia-reünie compleet. Maar de voorstelling blijft vlak en saai.

De Brauw en Schuurman kissebissen wat af. De één is een pragmatische televisiester en de ander een ideologisch verstarde toneelspeelster haar zus graag de maat neemt. Ze wisselen op overspannen toon platitudes uit over kunst en amusement. (Een van de meest vervelende bijkomstigheden van de cultuurbezuinigingen is dat kunstenaars zich geroepen voelen om de hele hoge cultuur/lage cultuur-discussie uit de jaren negentig te recyclen.)

Het decor is vooral groot: plakken ijs op de vloer en een achterwand van schuine metalen platen, waardoor het hele toneel scheef lijkt te staan. Allemaal niet slecht, maar nogal overkill voor een tekst die zelf al duidelijk genoeg maakt dat de personages uit hun comfort zone gegooid zijn.

Het is Bert Luppes’ personage dat de boel nog een beetje op scherp zet. Hij is Gé, de G van getuige, of gek, of geestverschijning. Een bioloog die in cellen een ideale wereld ziet. Zijn wereldbeeld had nog wel meer mogen clashen met de zelfvoldane zussen. Nu blijft het een voorstelling die snel vergeten zal worden.

Vals van NT Gent en het Nationale Toneel. Gezien 18/9/13 in het Compagnietheater. Aldaar t/m 21/9. Meer info op www.ntgent.nl.

Applaus stijgt op uit de sloep. Musicalzangeres Miriam Venema staat aan de kant, bij de Hogesluis, en buigt uitgelaten aan de kant. Ze heeft net een verhaal verteld over een sexy laptopjongen in de trein en zong It’s oh so quiet van Björk. De sloep vaart verder, op weg naar de volgende act, een stuk verderop langs de grachten.

Met een kunstzinnige boottocht voor zijn relaties vierde het Bedrijfs Cultureel Abonnement (BCA) donderdagavond zijn tienjarig bestaan. Verspreid over zeven boten zitten medewerkers van bedrijven als PriceWaterhouseCoopers, de Belastingdienst en De Kraamvogel en vertegenwoordigers van diverse culturele instellingen. En hoewel het BCA tot nu toe voornamelijk goed werkte om personeelsleden naar musicals en cabaret te lokken, is deze avond ook te zien als een vlootschouw van jong podiumtalent.

Het BCA was een initiatief van Joop van den Ende: bedrijven kopen een abonnement en daarmee kunnen ze hun werknemers met korting theaterkaartjes aanbieden. Inmiddels maken 330 bedrijven gebruik van de dienst en gaan er zo’n 270.000 mensen mee het theater in. Directeur Babs Schipper is tevreden: “Je ziet dat mensen met zo’n abonnement vaker gaan, en dat ze ook eens iets ánders gaan zien: ik sprak een man die door een aanbieding van ons naar het ballet ging en gegrepen werd. Nu wil hij nog veel meer zien, terwijl hij daar uit zichzelf nooit naartoe zou zijn gegaan.”

Schippers ziet nog veel potentie in het idee: “We hebben de afgelopen jaren een goede basis gelegd, nu moet het nog veel bekender worden. En we gebruiken nu de grote acts en films om mensen binnen te halen, maar we willen ze aanmoedigen om ook eens naar het toneel of klassieke muziek te gaan. En we willen jong talent stimuleren.”

Dat jonge talent bevindt zich vanavond langs het water. We varen langs langs de circusartiesten van Tent die bij het Wertheimpark een mooie acrobatiekact doen, dobberen we voorbij een gewelddadig absurd tableau van performancegroep Eddy the Eagle Museum en spelen Niels Kuiters en Khadija Massoudi een stukje uit Romeo en Julia. Ook de gastheren op de boten zijn acteurs, zoals Rory de Groot, die een scène speelt uit zijn voetbalvoorstelling Hand in Hand en Bas van Rijnsoever, die zijn Paradehit BAS samenbalt in één lied. “Het lijkt wel een culturele Efteling”, roept een van de toeschouwers enthousiast.

Zelfs het eten is artistiek: in een kartonnen doos vind je drie bakjes met hetzelfde gerecht. Alleen door te ruilen met je medepassagiers kun je een volledige maaltijd samenstellen, een idee van het ‘food art collectief’ Bite Me. Aan het eind varen we bij het Scheepvaartmuseum een prachtige compositie voor koperblazers van Merlijn Twaalfhoven in.

Alle deelnemende artiesten zijn losjes verbonden aan Stichting Nieuwe Helden van theatermaker Lucas De Man, die het grootschalige evenement organiseerde. Al die ‘nieuwe helden’ zijn zo tegen de dertig en hebben een pragmatische opvattingen over hun kunst. Subsidies zijn schaars, dus houden ze hun hoofd boven water door naast hun eigen werk bedrijfspresentaties te geven, speeches te schrijven en andere opdrachten aan te nemen. “Voor ons is de samenwerking met BCA een mooie kans om kennis te maken met het bedrijfsleven”, zegt De Man.

Die samenwerking tussen BCA en Nieuwe Helden gaat verder dan alleen deze avond. De Man: “De voorstellingen van onze makers gaan actief gekoppeld worden aan groepen toeschouwers. Ik speel zelf in een voorstelling Bejaarden en Begeerte, die bijvoorbeeld uitstekend geschikt is voor cliënten en personeel van zorginstellingen. Bovendien wijzen we de bedrijven die geabonneerd zijn op ons bedrijfsaanbod: acteurs die een op maat gemaakte act spelen, Merlijn Twaalfhoven die het personeel een eigen compositie laat spelen. Dat inspireert geweldig.” Schippers: “BCA is een stichting en de eventuele winst die we maken geven we terug aan de sector, en nu via Nieuwe Helden aan de talenten van de toekomst.”

Zowel De Man als Schippers menen dat het bedrijfsleven het teruglopen van subsidies niet kan ondervangen, maar dat er meer mogelijkheden liggen dan er nu gebruikt worden. Schippers: “De sector is de afgelopen jaren scherper en wijzer geworden. De switch naar het aanboren van nieuwe geldbronnen wordt gemaakt, maar het hoge tempo van de bezuinigingen en de toon waarmee ze gepaard gingen zijn niet goed geweest. Het geven van korting in theater is nog steeds niet helemaal ingeburgerd. Toneel is toch een emotioneel product.”

“Wij merken dat het zoeken naar geld uit het bedrijfsleven enorm veel werk is”, zegt De Man, “Maar als ze ja zeggen, dan doen ze ook helemaal mee en krijg je achteraf nooit gezeur. Het zou fijn zijn als er een klein beetje subsidie zou bestaan voor de tijd dat je bezig bent om sponsors voor je project te vinden, want dat is nu langdurig, taai en onbetaald werk. Maar ik heb bijvoorbeeld nog nooit een project hoeven aanpassen voor een sponsor, en wel voor een fonds, dus de angst van kunstenaars voor bedrijven is echt belachelijk.”

“Een ruimtereis is inspiratie; een brochure voor onze planeet.” Na het succes van Al Gore, de TED Talks en DWDD University is de collegerage nu ook in het theater doorgedrongen. Op vier maandagavonden organiseert het nieuwe bedrijfje Theatercolleges van Hans Groen een reeks lezingen van prominenten in het DeLaMar Theater. Met astronaut André Kuipers had de reeks gisteravond een sterrenaftrap. Later deze herfst volgen nog Dick Swaab, Annemarie van Gaal en Jeroen Smit.

In een ongedwongen one-man-show vertelde Kuipers aan de hand van een enorme hoeveelheid foto’s het publiek –een volle zaal met vrij veel kinderen– over zijn uitgebreide training, de lancering, het dagelijks leven in het International Space Station (ISS) en de verschillende experimenten die hij daar uitvoerde.

Veel nieuws zat er niet bij voor degenen die de ruimtevaarder een beetje hebben gevolgd, maar de sprekende details –de uitgebreide bijgelovige rituelen voor de lancering; dat je eelt krijgt aan de bovenkant van je voeten omdat die in het ISS altijd in lussen hangen om je vast te houden; dat het ISS oud wordt en hier en daar begint te schimmelen– worden in hoog tempo en met droge humor opgediend.

Zoals veel astronauten raakte Kuipers tijdens zijn twee vluchten, waarvan de laatste ruim een half jaar duurde, diep doordrongen van de kwetsbaarheid van onze planeet en zijn werk terug op aarde bestaat vooral uit het promoten van techniek onder jonge mensen en natuurbescherming.

Maar Kuipers is te nuchter om echt meeslepend te kunnen spreken over de meer filosofische aspecten van zijn reis. Voor de internationale bemanning van een hoogtechnologisch ruimtestation is die zakelijke bedaardheid vast heel nuttig, maar het blijft een euvel van de ruimtevaart: te veel techniek, te weinig mystiek.

Theatercollege André Kuipers. Gezien 9/9/13 in DeLaMar. Meer info op www.theatercolleges.nl

Gisteravond werd in de Stadsschouwburg het jaarlijkse Nederlands Theaterfestival geopend. Juryvoorzitter Arthur Japin kondigde een nieuw stipendium voor toneelschrijvers aan. De traditionele openingsspeech ‘De staat van het theater’ werd uitgesproken door Minister Jet Bussemaker van Cultuur. Ook Mark Rutte was present, zij het als personage van toneelschrijver Nathan Vecht en acteur Guy Clemens.

Vecht voert de minister-president op in het korte toneelstuk Een eerlijk mens, waarin Rutte een denkbeeldige speech houdt tot de kunstwereld, naar aanleiding van de toespraak die Ramsey Nasr hield tijdens de Mars der Beschaving, het kunstenaarsprotest tegen de bezuinigingen in 2011.

Rutte, door Clemens zonder fysieke gelijkenis maar met montuurloze bril en blauwe das goed neergezet, blijkt een closet-kunstliefhebber. Zijn assistent en speechschrijver (gespeeld door Sieger Sloot) weet precies hoeveel zetels verlies een foto met het Concertgebouworkest of een bezoekje aan de opera kost, maar stiekem gaat Rutte vaak ’s avonds met zijn geheime pasje naar het Mauritshuis om naar de meesterwerken te kijken, speciaal Het Puttertje van Carel Fabritius.

Rutte’s toespraak is een geestige en villeine ontleding van Nederlandse kunst, het land dat geen verbeelding voortbrengt, maar uitsluitend nut en handel. “Dit land kent geen noodzaak zonder nut”, zegt hij, verwijzend naar Nasr’s gedicht over de ‘nutteloze noodzaak’ van de kunst. Maar de kunst krijgt zelf ook nog een veeg uit de pan, omdat ze zich stilhield over Irak of asielprocedures, maar over beschaving begon toen de subsidies verlaagd dreigden te worden. “Dit land houdt niet van u, ontdoe u van uw ketenen en vertrek”, is zijn conclusie.

Minister Bussemaker kon het stuk wel waarderen en beloofde een uitvoering voor de ministerraad voor te stellen. “Mijn collega’s kunnen wel tegen een stootje.”

De minister hield een opvallend inhoudelijke toespraak over de verhouding tussen kunst en politiek. De vraag of kunst van waarde is voor de democratie beantwoordde zij met een volmondig ja. Ook zij toonde zich een eerlijk mens: meer middelen voor de kunsten zitten er de komende periode niet in. Wel gaat ze bij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) een denktank opzetten om bij te dragen aan het publieke debat over kunst. Ook vroeg ze om ambassadeurs voor de kunsten: “Waar is de André Kuipers of de Robbert Dijkgraaf voor het theater?”

Juryvoorzitter Arthur Japin, verantwoordelijk voor het samenstellen van het programma van de tien beste theatervoorstellingen van het afgelopen seizoen, gebruikte zijn tijd om een nieuw fonds te introduceren: het TheaterTekstTalent Stipendium. Beginnende toneelschrijvers kunnen een bedrag aanvragen voor een nieuw te schrijven toneelstuk en er is ook geld beschikbaar om de nieuwe tekst opgevoerd te krijgen. Initiatiefnemer Joachim Fleury nam het idee over van het Engelse ‘Adopt a playwright’, in Nederland is schrijfster Maria Goos een van de juryleden. Het Prins Bernhard Cultuurfonds beheert het nieuwe stipendium.

TF Tips:

Viva la naturisteraçion van De Warme Winkel: vitale en beeldende voorstelling over naturisme, rauw en vol overgave gespeeld door de merentijds naakte cast. State of the art theater. (11-15 september in het Openluchttheater in het Amsterdamse Bos)

Topacteurs en goede vrienden Gijs Scholten van Aschat en Pierre Bokma spelen scènes van Shakespeare. Aan de hand van hun favoriete dialogen uit Richard III, Romeo en Julia en Hamlet laten ze zien hoe het ook kan. Eenmalige theatervoorstelling, en u krijgt er gratis een jaarabonnement bij op het nieuwe theatertijdschrift Scènes. (8 september, 16:00 uur in de Stadsschouwburg)

Somedaymyprincewill.com van Sadettin Kirmiziyüz: in de kleinezaalhit van het afgelopen seizoen vertelt Kirmiziyüz het verhaal van zijn zus over romatiek en integratie, met spetterende muziek van The Sadists. Nu twee maal in de grote zaal (11 en 12 september, Stadsschouwburg)

Hard Candy van Oostpool en Sonnevanck: één van de beste jeugdtheatervoorstellingen van het afgelopen seizoen, vond de jury. Gebaseerd op de gelijknamige film uit 2005 over de snel uit de hand lopende internetdate van een volwassen fotograaf met een veertienjarig meisje. (15+, 9 en 10 september in De Krakeling)

Het Nederlands Theaterfestival duurt nog t/m 15/9. Meer info op www.tf.nl

[Deze feature had een mooie infographic in de PS, hierboven mijn kladversie.]

Het Fringe festival bast weer los. Begonnen als het vrolijke, rommelige en onbesuisde broertje van het bedaagde en officiële Nederlands Theaterfestival, is het Amsterdam Fringe Festival een eigenzinnig buitenbeentje in het hoofdstedelijke festivallandschap. Het festival kent in principe een open inschrijving, dus je vind er een enorm aantal absurd diverse voorstellingen, performances en andere happenings, meestal op onverwachte locaties in de stad. Uit het forse programma kiest Het Parool de beste, spannendste en meest ongebruikelijke evenementen.

Bewezen kwaliteit:

Eindelijk! Kirgizië van Gehring & Ketelaars
De twee makers gingen in 2010 naar het volstrekt onbekende land Kirgizië, dat net wereldnieuws werd omdat het volk de corrupte president verjoeg. Ze spraken met een roltrap-alcoholiste en haar puberende zoon, twee verliefden en een jonge vrouw die huilt om haar land. Prachtig vertellend theater, waarmee ze in 2010 de publieksprijs van het festival wonnen.
Waar: Bellevue.

Florence Foster Jenkins van Mtg De Koude Kermis
Een vrouw die niet kan zingen, maar met grootse ambities en bijzonder veel geld. Ze wordt ondanks haar gebrek aan talent operadiva en treedt op in de grootste zalen van de VS. Paméla Menzo en Anne van Dorp maakten een geestige en absurde voorstelling over iemand die bijzonder graag bijzonder wil zijn. Won vorig jaar de prijs voor de beste voorstelling op de Fringe.
Waar: Compagnietheater

The Three Little Pigs van The Pink Couch
Animal Farm meets Reservoir Dogs belooft deze Zuidafrikaanse voorstelling, die vorig jaar de beste bleek van het Fringe Festival in Grahamstown, Zuid Afrika. Gebaseerd op het sprookje en op de andere betekenis van ‘pig’: politieagent.
Waar: De Brakke Grond

Wit Konijn Rood Konijn van Nassim Soleimanpour
Een huiveringwekkend stuk over het hedendaagse Iran met een wel heel bijzondere vorm: iedere avond leest een nieuwe acteur het stuk voor het eerst voor. Hij of zij haalt de tekst uit een verzegelde envelop en speelt het stuk ‘koud’. Vorig jaar al een bijzondere serie voorstellingen in Bellevue, nu op de Fringe met o.a. Vincent van den Berg, Lineke Rijxman en Mohammed Azaay.
Waar: Tolhuistuin

Daddy Day van Bert Hana
Theatermaker Bert Hana reisde inmiddels de wereld rond met zijn diavoorstelling Pappadag over een uitje met zijn dochter. In 2009 vond de jury het de beste voorstelling van de Fringe, nu staat Hana met de Engelstalige versie op het festival.
Waar: Betty Asfalt Complex

Muziek:

Daedalus / Cobain van Zwerm
Muziektheater over hoogvliegers die diep vallen. Met eigen composities en muziek van Rachmaninov en Nirvana.
waar: Melkwegtheater

Mick Jagger is my nightmare van Marius Mensink
Een dansperformance waarin theatraal performer Mensink ‘moves like Jagger’.
Waar: Club Up

Politiek:

George en Eran lossen wereldvrede op van Theater Rast
De Nederlandse Syriër George Tobal en de Israëlische Hollander Eran Ben-Michaël werden ondanks hun tegengestelde achtergronden. Nu maken ze een voorstelling waarin ze het publiek met grappen, clichés en persoonlijke verhalen langzaam de pijnlijke dilemma’s van het Midden Oosten binnentrekken
waar: Ostadetheater

Mauerkopf van Marte Boneschansker & Vincent Brons
Twee vrienden gingen naar het voormalige Oost Duitsland om onderzoek te doen naar de Stasi die haar eigen bevolking bespionneerde, en leerden meer over elkaar dan ze ooit wilden weten.
waar: Mediamatic, Van Gendthallen

Persoonlijk:

The Missing Beat ~ The Quest van Wynn Heliczer
Actrice en singer/songwriter Wynn Heliczer ging op zoek naar het wonderlijke verhaal van haar vader, de Joods-Italiaanse kindster, filmmaker, dichter en vrije vogel Piero Heliczer. Ze volgt met documentair materiaal en met eigen muziek zijn spoor naar Parijs, New York en Rome.
Waar: Bellevue

Engelstalig/language no problem:

The Rebel Sperm van Jackie Brutsche
Een Zwitserse voorstelling (in het Engels) over een spermacel die ervan droomt om astronaut te worden. Een driedimensionaal rock ’n roll stripboek. Klinkt buitenissig.
Waar: Club Up

The BIRDMANN van The Birdmann
Komisch varieté uit Australië
Waar: Bellevue

Opvallende locatie:

4 Fighting Nordin van Boumadian Jaghi
Boumadian Jaghi maakte een voorstelling over de Amsterdamse bokser ‘Fighting’ Nordin Ben Salah, die in 2004 werd vermoord. Locatie is de boksschool aan de Weesperzijde van Bert Kops, een oude vriend van Ben Salah. Schone sokken aan, want in de sportschool moeten je schoenen uit.
Waar: Boksschool Bert Kops

Sameplace van Team Tony
In een seksclub, pardon ‘erotisch café’ ontmoeten we een man die zwanger wil worden en een vrouw met een Zuidamerikaanse Gigolo. Twee monologen worden samen een tragikomisch sprookje.
Waar: Sameplace, Nassaukade 120

Bezoek van Roos Pollmann
Schrijfster Roos Pollman maakte een persoonlijke monoloog en nodigt het publiek uit bij haar thuis in de Kinkerbuurt. Een voorstelling voor tien toeschouwers in een benedenwoning.
Waar: Nicolaas Beetsstraat

De bitterste beledigingen, meteen gevolgd door excuses. Regisseur Ivo van Hove heeft al lang iets met het werk van Eugene O’Neill. Bij Het Zuidelijk Toneel regisseerde hij Het begeren onder de olmen en het fascinerende Rijkemanshuis, bij Toneelgroep Amsterdam maakte hij het veel geprezen Rouw siert Electra (deze weken in reprise te zien). Nu waagt hij zich aan het meest complexe stuk van de Amerikaanse toneelschrijver en Nobelprijswinnaar, of in ieder geval z’n meest autobiografische.

Lange dagreis naar de nacht toont een dag in het leven van de familie Tyrone, bestaande uit een alcoholische vader (Gijs Scholten van Aschat), een morfineverslaafde moeder (Marieke Heebink) en twee zoons, een mislukte acteur (Ramsey Nasr) en een mislukkende dichter (Roeland Fernhout). In een in whiskey gedrenkte nacht zeggen ze elkaar de waarheid, maken ze elkaar verwijten en beuken ze elkaar murw.

Het decor is een onpersoonlijke huiskamer, zoals ontwerper Jan Versweyveld er al dozijnen maakte, hier volstrekt kloppend met de beschrijving van de moeder dat het huis nooit een thuis is geworden. Er staat niets anders in dan een enorme tafel en een even grote plant. Een eindeloze wenteltrap spiraalt de kap in, die Heebink beklimt als ze haar spuit gaat zetten. Er staan geen stoelen en de acteurs zitten op de grond of hangen op de tafel. Alle muziek is van singer/songwriter Randy Newman, wiens afstandelijk sarcasme slecht lijkt te passen bij O’Neills intensiteit.

Het is niet de enige merkwaardige keuze in deze voorstelling. Van Hove lijkt te willen benadrukken dat achter al het kwetsen ook nog steeds familiale warmte en genegenheid te vinden is en de voorstelling begint met de familie in omhelzing verstrengeld. Maar het contrast werkt niet: de combinatie van verbale beledigingen en lichamelijke affectie voelt onwaarachtig aan.

Door die ongeloofwaardigheid gaat O’Neills stuk nogal trekken en gaat je ineens opvallen hoe mechanisch de psychologie van de personages eigenlijk is. Allevier hebben de gezinsleden hun eigen beschadiging, die expliciet ontraadseld wordt en die hun gedragingen tot in detail verklaart. Het ouderwets reductionistische mensbeeld krijgt op geen enkel moment tegenwicht, en daardoor rijst de vraag waarom Toneelgroep Amsterdam eigenlijk dit stuk wilde spelen.

Wat rest is dat de spelers voor mooie momenten zorgen. Met name Scholten van Aschat is prachtig: oud en verslagen, maar dan plotseling zijn autoriteit doen gelden. Zijn monoloog over de jeugd van de oude Tyrone is het hoogtepunt van de voorstelling. Ook Fernhout is mooi getormenteerd.

Het meest opmerkelijke aan deze voorstelling is dan ook iets dat de toeschouwers niet kunnen zien: tegelijkertijd speelt theatergroep De Warme Winkel achterop het toneel de voorstelling Achterkant. Als je even wacht nadat de zaal leegstroomt duiken ineens Vincent Rietveld en Ward Weemhoff op op het toneel. Weemhoff noemde in een interview Achterkant een protest tegen het huidige repertoiretoneel. Daar hebben ze een uitstekend mikpunt voor gevonden.

Lange dagreis naar de nacht van Toneelgroep Amsterdam. Gezien 25/8/13 in de Stadsschouwburg. Aldaar nog t/m 13/12. Meer info op www.toneelgroepamsterdam.nl

Naaktlopen en Toneelgroep Amsterdam uitschelden. Theatergroep De Warme Winkel begint het seizoen goed met twee voorstellingen: een reprise van Viva la Naturisteraçion in het Bostheater en de nieuwe voorstelling Achterkant, die tegelijkertijd plaatsvindt met Lange dagreis naar de nacht van Toneelgroep Amsterdam. “Het moet zó genant zijn dat we het eigenlijk zelf in onze broek doen.”

Ze moeten er een beetje om giechelen. Als Vincent Rietveld en Ward Weemhoff vertellen wat ze gaan doen in Achterkant worden het twee kwajongens die hun grootse schelmenstreek plannen. “De voorstelling is ontstaan als decor-idee: achter op het toneel van de Stadsschouwburg is een grote poort voor het laden en lossen van decors”, zegt Rietveld, “Als je daar glas in zet kun je achter het toneel een voorstelling spelen, met de voorstelling in de grote zaal als decor.”

De Warme Winkel presenteerde het voorstel aan Ivo van Hove, die onmiddellijk zijn voorstelling Lange dagreis naar de nacht ter beschikking stelde. Beide voorstellingen gaan morgen in première. “Er kunnen maar 34 toeschouwers naar Achterkant,” vertelt Weemhoff, “We verzamelen bij de artiesteningang, gaan stiekem naar boven, we zien de schouwburgzaal vollopen, en we volgen en becommentariëren drieëneenhalf uur lang de voorstelling. En we gaan er al snel met gestrekt been in.”

Oorspronkelijk was het niet de bedoeling om Toneelgroep Amsterdam tegen de schenen te schoppen. “We wilden kunnen uitpakken over Eugene O’Neill”, zegt Rietveld, “Lange dagreis naar de nacht is volstrekt autobiografisch en hij zet zijn eigen familie te kijk als alcoholisten en gestoorden. Zo hebben we eerder ‘oeuvre-voorstellingen’ gemaakt over Weense kunstenaars als Rilke en Alma Mahler. Maar gaande weg werd het steeds meer een commentaar op wat de acteurs zoals Ramsey Nasr en Gijs Scholten van Aschat daar aan het doen zijn.”

In deze strijd sparen Weemhoff en Rietveld zichzelf niet. Rietveld: “We spelen dat het 2026 is en dat de voorstelling van Toneelgroep Amsterdam een gigantisch succes is geworden en nu al voor het dertiende seizoen wordt hernomen. En wij zijn de mislukte leden van De Warme Winkel die nu understudies van de TA-spelers zijn. En als dronken sportcommentatoren kankeren we op alles en iedereen.” Weemhoff: “Het moet hoog spel zijn. Het moet zó genant zijn dat we het eigenlijk zelf in onze broek doen, omdat we zo ongegeneerd amateuristisch aan het spelen zijn. Alleen dan kan het hogere kunst worden, in plaats van slecht cabaret.”

Wat vindt Toneelgroep Amsterdam van deze aanval van binnenuit? Weemhoff en Rietveld maken zich daar niet zo druk om: “Ivo van Hove kan dit best hebben”, denkt Weemhoff. “Hij heeft als theatermaker ook een vrij ruige geschiedenis. Ik vind het overigens zeker een compliment waard hoe gastvrij en zonder voorbehoud hij ons hier binnen heeft gehaald. Hij heeft alle deuren wijd voor ons opengezet, terwijl hij natuurlijk best weet welke kant het opdraait.”

Maar achter de kwajongensbravoure zit wel degelijk ook serieuze kritiek op het Nederlandse schouwburgtoneel en –publiek. Weemhoff: “We zien in Nederland veel ‘tekentafeltoneel’, voorstellingen waarbij er eigenlijk niets plaatsvindt en het publiek toch doet alsof het geweldig was. Het gaat niet bruisen. Zo krijg je uiteindelijk doods toneel voor een doods publiek.” Maar Rietveld benadrukt dat het niet alleen over toneel gaat: “Het wordt een enorme incrowd-voorstelling, maar het gaat ook over thema’s als mislukking, spijt en zelfmoord. En dat sluit dan weer precies aan bij O’Neill’s stuk.”

Naast commentaar heeft De Warme Winkel zelf ook een alternatief voor het repertoiretoneel waaraan de groep zich soms zo ergert. Met grootse, beeldende en vitale voorstellingen wist de groep de afgelopen jaren een grote schare fans op te bouwen. Vorig jaar werden twee Warme Winkel-voorstellingen geselecteerd voor het Nederlands Theaterfestival als beste van het seizoen. Eén daarvan, Viva la naturisteraçion!, gaat dit jaar tijdens het festival in reprise in het openluchttheater van het Amsterdamse Bos.

Viva la naturisteraçion! is een heftige, uitbundige voorstelling over naturisme (“weergaloos theater”, juichte deze krant) en de drie acteurs en twee actrices lopen gedurende het grootste gedeelte van de voorstelling naakt over het toneel. Toch blijkt het opmerkelijk genoeg een crowdpleaser. “We hebben hem in Groningen gespeeld en in de duinen bij Egmond”, vertelt Jeroen De Man, de Warme Winkel-lid en acteur in Viva la naturisteraçion! “Overal zien mensen er heel veel in. Mensen komen terug om hun vrienden mee te nemen.”

De Warme Winkel heeft zich gevestigd in Utrecht. Na het debacle met De Utrechtse Spelen heeft de groep zichzelf aangemeld om die groep over te nemen. Het is nog de vraag of dat lukt, maar het tekent in elk geval hun ambitie. Mara van Vlijmen, de vierde Warme Winkel en regisseur van Viva la naturisteraçion!: “Zoals Achterkant tegen Toneelgroep Amsterdam aanduwt zouden we heel graag ook tegen de stad Utrecht aanduwen. Wij zijn altijd altijd op zoek naar waar de weerstand zit bij het establishment.”

Achterkant speelt in de Stadsschouwburg 23 t/m 31/8 en 17 t/m 21/9. Kaarten via www.achterkant.nu.
Viva la naturisteraçion! speelt in het Bostheater 11 t/m 15 september. Kaarten via www.tf.nl

Passen een Jood en een Syriër in één broek? In de Paradevoorstelling George en Eran lossen wereldvrede op gaan de Israëlisch-Nederlandse Eran Ben-Michaël en de geboren Syriër George Tobal gaan de uitdaging aan. De bevriende acteurs namen hun conflicterende achtergronden als uitgangspunt. “Als Jood en Arabier kunnen we goed samenwerken, waarom kunnen onze moederlanden dat dan niet?”

Ze zitten midden in een afmattende speelperiode: negen dagen achter elkaar spelen ze hun voorstelling drie keer op een avond; eerst op de Parade in Utrecht, dan op festival Boulevard in Den Bosch. “We zijn dag in dag uit van zes tot elf non-stop aan het praten”, zegt Ben-Michaël, “Eerst ‘parade maken’ om publiek binnen te halen, en dan de voorstelling spelen.” Tobal, gekscherend: “En de hele tijd maar charmant doen, dat gaat tegen onze natuur in.”

De twee acteurs leerden elkaar drie jaar geleden kennen bij de voorstelling Hamlet van De Utrechtse Spelen. “We speelden allemaal dubbelrollen”, vertel Tobal, “Eran en ik waren onder andere het onafscheidelijke duo Rosencrantz en Guildenstern, de beste vrienden van Hamlet. Toen leek het de kostuumontwerpster een aardig idee om ons in één broek te stoppen met drie pijpen.” Ben-Michaël: “En het was een heel fysieke rol: we moesten op tafels klimmen, om elkaar heen rollen en dansen en als een soort siamese tweeling. We hebben heel veel samen gerepeteerd en vlak voor de try-outs werd het afgeschoten. De regisseur vond het toch niet werken.”

Maar de vriendschap die was ontstaan hield stand. En nu maken ze samen bij theatergroep Rast een voorstelling over de problemen in het Midden Oosten. Ben-Michaël: “Het uitgangspunt was: wij konden als Jood en Arabier in één broek prima samenwerken, waarom kunnen onze moederlanden dat niet?” De twee verzamelden persoonlijke verhalen en bekende argumenten en grappen uit discussies tussen Israëliërs en Arabieren en werkten die uit tot een ‘conflictkomedie’.

Belangrijke inspirator was Theaterschooldirecteur André Veldkamp. Tobal: “Hij is mijn toneelvader en heeft ons begeleid bij het schrijven en samenstellen van de voorstelling.” Een paar weken voordat de repetities begonnen overleed Veldkamp, maar zijn geest is nog wel aanwezig in de voorstelling. “André hield van persoonlijke verhalen, die net over de grens van het betamelijke gaan. Een doordacht politiek statement, daar hield hij niet van. En hij kon heel goed met je meedenken, zonder dat hij zíjn stempel zette.”

Ben Michaël: “Hij liet ons veel persoonlijker verhalen vertellen. Ik bleef erg bij het onderwerp – Joden en mijn familie, maar uiteindelijk werd het breder en kwamen er veel meer verhalen in.” Tobal: “We omarmen die clichés. Door ze te gebruiken steek je er de draak mee en maak je mensen bewust van hoe ze naar Joden en Arabieren kijken.”

“De voorstelling is niet alleen maar luchtig”, waarschuwt Tobal, “Hij draait naar een soort heftigheid. We vertellen elkaar de waarheid.” Ben-Michaël: “Ik heb nog nooit zoveel reacties gehad op een voorstelling. Mensen krijgen er zelfs ruzie over; ze hebben het idee dat ze partij moeten kiezen. Het gaat over conflict en oorlog, maar ook gewoon over vriendschap en menselijke relaties.” Tobal: “Het is ook moeilijker dan Hamlet spelen. Hamlet staat verder van je af, dat kun je technisch benaderen. Deze voorstelling is zó persoonlijk.”

En hebben de twee nu de sleutel voor de wereldvrede in handen? Ben Michaël: “We hebben wel honderd oplossingen, maar elke oplossing bracht weer tien bezwaren met zich mee waardoor het niet zou kunnen. De conclusie is dat we het samen moeten doen en dat elk mens evenveel rechten heeft. Ik merkte in Israël dat mensen soms lijken te denken dat het leven van een Israëliër meer waard is dan dat van een Palestijn.” Tobal: “De titel is eigenlijk dubbelzinnig: als je de wereldvrede oplost, dan maak je een probleem.”

George en Eran lossen wereldvrede op van Theatergroep Rast: te zien op De Parade (13 t/m 16 augustus) en het Amsterdam Fringe Festival (6 t/m 9 september). www.rast.nl

Voor Over Het IJ hoef je het IJ helemaal niet meer over. Traditiegetrouw staat het locatietheaterfestival begin juli weer op het NDSM terrein in Amsterdam Noord, maar tegelijk zijn er ook een hoop interessante voorstellingen op en rond het Centraal Station. Zoals de interactieve iPod-performance Like me van Judith Hofland of Dantons dood van Joost van Hezik. Bij allebei deze voorstellingen moet je als toeschouwer aan het eind een persoonlijke keuze maken.

Like me is een soort speurtocht op het station met een smartphone in je hand en een koptelefoon op je hoofd. Via het beeldscherm en de stem van Hofland krijg je instructies waarheen je moet lopen, en op welk bankje je moet gaan zitten. Maar Like me gaat niet over wandelen, maar over sociale netwerken zoals Facebook. Op bepaalde punten in de wandeling moet je persoonlijke gegevens invullen, en je krijgt af en toe meldingen op je scherm van andere deelnemers.

Knap is de verwevenheid van de voorstelling met bestaande sociale netwerken. Als je een foto moet kiezen om jezelf aan je volgers te presenteren kun je kiezen uit drie plaatjes van jezelf die rechtstreeks uit Google komen. Verwarrend is het inbreken van een hacker in je wandeling, die zich voordoet als je beste vriend. En op een mooie manier ongemakkelijk is het als je ineens naast iemand anders zit met eenzelfde iPod en koptelefoon die zichzelf net zo een beeld zit te vormen van jou als jij van haar.

Like me is een ingenieus spel; theater zonder toneelspelers waarbij je een geheime verbinding maakt met een onbekende. Hofland wil iets zeggen over onze relaties met virtuele vrienden. Gesprekken met haar vrienden vallen stil omdat iedereen alles al van elkaar weet door Facebook en Twitter, vertelt ze over de koptelefoon. Maar juist dat gevoel weet de voorstelling niet te vangen, want Like me gaat juist over het leren kennen van vreemden. Die tegenstrijdigheid haalt de angel uit de keuze tussen vriendschap online of in het echt die je aan het eind moet maken.

Ook bij Dantons dood moet je kiezen. Timen Jan Veenstra maakte een stevige bewerking van Büchners klassieker over factiestrijd binnen de Franse revolutie, waarin hij ook de schrijver zelf ten tonele voert. Morele scherpslijper Robespierre (een uitstekende Sadettin Kirmiziyüz) die een soort permanente revolutie predikt staat tegenover de fatalistische hedonist Danton (Justus van Dillen) die zich afvraagt waar de terreur en de moorden ookalweer om begonnen waren.

Regisseur Joost van Hezik maakt er een energieke maar ook vrij warrige voorstelling van. In een betonnen ruimte ergens onder de perrons roepen verfspatters en spandoeken met leuzen de sfeer van een geheime vergadering op, terwijl boven je de treinen en de omroepberichten klinken– de bedrijvige regelmaat van de burgermaatschappij. Mooi is de scène waarin de moord op koningin Marie-Antoinette met veel rode verf een kruising wordt van een executie, een verleiding en performance art.

Aan het eind moet je beslissen: is de menselijke natuur niet veranderen en blijf je zitten voor de sterfscène van Danton, of ga je mee naar buiten met Robespierre om de revolutie voort te zetten? De vertrekkers marcheren onder begeleiding van de Marseillaise het station in en kunnen alvast beginnen aan hun eigen dodenlijsten. Maar net als bij Like me is de keuze tussen genieten en bloedvergieten vals en dat is jammer.

Op een steenworp afstand van CS, in het vrij luxueuze hotel Double Tree is de installatie Fare Thee Well van Dries Verhoeven te zien. Op een terras op de tiende verdieping kijk je met een telescoop naar teksten op een lichtkrant op het Botel in de NDSM haven, drie kilometer verderop. Het zijn vaarwelgroeten aan vervlogen of vervliegende ideeën – van het wittefietsenplan tot tonijnsteaks, van spontane gesprekken met voorbijgangers tot platenzaak Fame. Je hebt geen keuze: je moet blijven kijken naar deze hypnotische boodschappen van de overkant van het IJ, een melancholiek requiem voor een voorbije  tijd.

Over Het IJ duurt nog t/m 14 juli. Meer info op www.overhetij.nl