Waarom krijgen theatermakers en decorontwerpers zo vaak dezelfde ideeën? In een vervolg op de serie Déjà-vû signaleert en onderzoekt Simon van den Berg de trends, vondsten en clichés in het Nederlands theater. Deze keer: de draaischijf.

Nu er steeds meer samenwerking  en uitwisseling ontstaat tussen het Nederlandse en Duitse theater zien we ook de Nederlandse podia steeds meer de geneugten van de Duitse traditie: doorwrochte dramaturgie, operateske vormgeving en natuurlijk: draaitonelen.

Meest sprekende voorbeeld op dit moment is de draaischijf van Thomas Ostermeiers Spoken bij Toneelgroep Amsterdam (scenografie Jan Pappelbaum). En in het Holland Festival komen er twee draaischijven in actie: in de opera Jevgeni Onjegin van De Nederlandse Opera (regie van de in Duitsland wonende Noor Stefan Herheim) en in het gigantische decor van Mea Culpa van Christoph Schlingensief.

Draaiende tonelen bestaan al sinds de negentiende eeuw, en werden vooral gebruikt om snelle en vloeiende decorwisselingen mogelijk te maken. Het was regisseur Max Reinhardt die het draaien zelf betekenis gaf. In een legendarische voorstelling van Midzomernachtsdroom in Berlijn in 1903 zette hij echte bomen op de draaiende schijf en kon zo de personages in Shakespeare’s komedie eindeloos door het bos laten dwalen. Heel Berlijn kwam zich vergapen aan ‘het bos dat om tien uur draait’. Criticus Karl Kraus merkte wel aan dat ‘de bomen echt waren, maar de spelers van karton.’

Sindsdien is het draaitoneel een vast onderdeel van het Duitse theater en vrijwel iedere Duitse schouwburg heeft er een. De grootste ter wereld is met ruim 37 meter die van de opera in Frankfurt. Het gebruik ervan is overigens aan mode onderhevig; vijf jaar geleden had de helft van de voorstellingen die ik in Berlijn zag een draaiende schijf, op het Theatertreffen van vorig jaar was het er geen een. De Judith Herzberg-trilogie Über Leben van het Deutsches Theater in Berlijn gebruikt hem nu weer wel.

Die draaitonelen onderscheiden zich van de draaischijf: een draaitoneel is ingebouwd in de vloer van het theater. Het centrum van de draaischijf heet in het Duits de Königsstuhl. Omdat Nederlandse theaters dat niet hebben moet er, als de vormgeving erom vraagt, een constructie op de toneelvloer worden opgebouwd.

Toneelgroep Amsterdam heeft inmiddels een praktikabelsysteem gekocht van de Duitse firma HOAC, vertelt productieleider en hoofd techniek Götz Schwörer van Toneelgroep Amsterdam. “Het is een soort Lego voor theatertechnici. Daarmee kunnen we flexibel en snel allerlei verschillende constructies opbouwen, zoals een draaischijf die verzonken lijkt in de vloer. In werkelijkheid wordt de hele toneelvloer zo’n twintig centimeter opgehoogd.” Die hoogte is vooral nodig om de motoren in weg te werken. Nederlandse theaters hebben geen ruimte onder het toneel, waar in Duitsland meestal het aandrijfwerk in kan worden weggewerkt.

Zowel de draaischijf als de omringende vloer worden met hetzelfde systeem in elkaar gezet. Vier motoren laten de schijf wentelen. “Maar die motoren kunnen we ook voor andere doelen inzetten: volgend seizoen gaat Othello in reprise, met dat rijdende glazen huisje; dat kan ook daarmee.”

Door de flexibiliteit van dit systeem heeft een draaischijf een flexibele diameter (in tegenstelling tot de vaste draaitonelen). De schijf van Spoken heeft een doorsnee van elf meter, maar in de Rabo-zaal is de maximale grote zeker vijftien meter. “De portaalopening van het toneel is in principe de grens, maar dan kun je niet meer met een voorstelling reizen.” Loek Zonneveld, die zich onlangs op de radio zorgen maakte of het flinke draaitoneel dat wordt gebruikt in Über Leben een eventuele gastvoorstelling in Nederland in de weg zou staan, kan gerust zijn.

Net als Toneelgroep Amsterdam heeft De Nederlandse Opera een eigen schijf. Voor de voorstelling van Schlingensief in het Holland Festival wordt een draaischijf gehuurd van het Duitse bedrijf Bumat. Die leverde ook de draaischijf toen de voorstelling in Hamburg stond. Toen twee jaar geleden de voorstelling Eine Kirche der Angst vor dem Fremden in mir van Schlingensief op het festival stond, werd de – kleinere – draaischijf gehuurd van een ander bedrijf, maar Bumat belooft een lagere opbouw en een snellere opbouwtijd: in drie uur kan de constructie liggen.

Iedereen die je over draaischijven spreekt begint automatisch over de spectaculairste draaiconstructie van Europa op dit moment: de draaiende tribune van de musical Soldaat van Oranje. De enorme schijf, met daarop zitplaatsen voor duizend man publiek heeft een diameter van 33 meter en is ook geleverd door Bumat.

Maar wat willen al die regisseurs nou eigenlijk met zo’n tollend decor? Het kan natuurlijk dramatisch interessant zijn dat je van een ruimte zowel de voorkant als de achterkant kunt laten zien, maar vaak lijkt het, zoals in Mea Culpa, dat de regisseur op een draaischijf gewoon nog meer decor kwijt kan dan op een normaal toneel of dat het, zoals in Über Leben een vrij luie manier is om dynamiek in een voorstelling te brengen die van zichzelf nogal statisch is.

In Spoken lijkt het gebruik van de draaischijf, net zoals in de eerdere Ibsen-voorstellingen van Ostermeier dramaturgisch het best onderbouwd. Door de combinatie van korte wanden, videoprojecties en het draaitoneel zie je de wereld van de personages steeds vanuit een ander perspectief en zijn de acteurs nergens op het toneel veilig: tegelijkertijd opgesloten en blootgesteld.

Bij Soldaat van Oranje is het gebruik van de schijf tegelijkertijd revolutionair en klassiek. De ronddraaiende tribune en het ronde projectiescherm in de enorme theaterhangar geven een wervelend, filmisch effect, maar het uiteindelijke doel is heel ouderwets de vloeiende overgang van scène naar scène, met in iedere hoek een nieuwe ruimte.

(Wegens ruimtegebrek niet meer in de TM gekomen…)

Begin april brachten zowel Toneelgroep Amsterdam (TA) als het Nationale Toneel (NT) met enig tamtam hun programma voor het volgende seizoen 2011/12 naar buiten. Met het aantreden van Theu Boermans als artistiek leider mag het NT eindelijk ook artistiek meedoen als zwaargewicht. Hoogste tijd voor een tweekamp op de vuist. Wie weet de verwachtingen het hoogst op te kloppen? Een knokpartij in 7 rondes.

1. Aantal premières
TA is het duidelijkst in het persbericht: het gezelschap presenteert zeven nieuwe voorstellingen. Eén daarvan is een TA-2 productie. Bij het NT tellen we zes nieuwe titels, plus een nog onbekende zevende, een nieuwe voorstelling van Susanne Kennedy. De onvoorspelbare Laura van Dolron tilt het NT over de top: zij komt volgend seizoen ‘meerdere malen’ terug met op dit moment nog geheel onbekende performances. TA stribbelt nog tegen met negen reprises, maar het mag niet baten. Deze ronde gaat naar NT.

NT 1 – TA 0

2. Repertoirekeus

TA kiest voor groot en veilig met twee Molières, een Shakespeare een bewerking van een boek met voldoende snob-appeal (Disgrace van Coetzee) en een filmbewerking (Husbands van Cassavetes). De jonge regisseurs kiezen voor Amerikaanse schrijvers: Arthur Miller en Tenessee Williams. In Den Haag doen ze ook een Shakespeare en ook een bekend boek, maar dan – hoe origineel – non-fictie. Daarnaast nog een romanbewerking (De begeerte heeft ons aangeraakt naar Bert Natter) en verder onbekende stukken van Fassbinder, Enda Walsh en Dea Loher. Erg mwoah allemaal. TA wint nipt.

NT 1 – TA 1

3. Internationale gastregisseurs

TA weet meer en meer internationale topregisseurs aan te trekken. Volgend seizoen komen Luk Perceval en de in Nederland nog onbekende Dimiter Gotscheff (in Duitsland gerenommeerd vanwege zijn samenwerking met Heiner Müller). Als klap op de vuurpijl komt Johan Simons Macbeth maken. Het NT heeft daar maar weinig tegenover te stellen. Ene Franz Wittenbrink komt de voorstelling Koninginnenacht regisseren. “Wittenbrinks voorstellingen kenmerken zich doordat ze geheel gezongen worden.” Klinkt als een onbekende, goedkopere Marthaler. TA wint, met overmacht.

NT 1 – TA 2

4. Grotezaaldebuut

Beide gezelschappen hebben een jonge regisseur in de gelederen die na een talentontwikkelingstraject dit seizoen de grote zaal in mag. In Amsterdam gaat Eric de Vroedt Na de zondeval regisseren, het stuk waarin Arthur Miller terugkijkt op zijn huwelijk met Marilyn Monroe. Susanne Kennedy doet een stuk van Fassbinder met Els Dottermans en Betty Schuurman. Het is een felle strijd, maar het NT wint: De Vroedt heeft al stiekem in de grote zaal gestaan toen de reprise van Glengarry Glen Ross ineens in de Rabozaal was, en Kennedy lijkt van alle jonge theatermakers in Nederland het meest thuis in de grote bak.

NT 2 – TA 2

5. Grootschalige Shakespeare

Theu Boermans opent het seizoen met Midzomernachtsdroom, met o.a. Pierre Bokma, Ariane Schluter, Stefan de Walle en Matteo ‘Soldaat van Oranje’ van der Grijn. Dat wordt vast heel goed, maar het kan echt niet op tegen de seizoensafsluiter van TA: Macbeth, waarin regisseur Johan Simons wordt herenigd met Fedja van Huêt in de titelrol. Fedja speelde zijn mooiste rollen bij Simons (De Bitterzoet, Bacchanten) en met Chris Nietvelt als de Lady lijkt dit de absolute klapper van het seizoen te gaan worden. TA wint.

NT 2 – TA 3

6. Maatschappelijk engagement

De Vrek van Molière over geld en hebzucht laten gaan, daar slaan we niet stijl van achterover. Ivo van Hove zal van de komedie ongetwijfeld weer een actuele voorstelling weten te maken, zoals eerder Het temmen van de feeks of Der Menschenfeind in Berlijn. Maar in Den Haag gaat Johan Doesburg iets interessants doen: een bewerking van De Prooi, het boek van Jeroen Smit over de ondergang van ABN-Amro. Bovendien onthult dit een heel scala aan nog niet gebruikt materiaal voor voorstellingen. Verwacht de komende jaren dus theaterbewerkingen van Wij zijn ons brein, Het geheim van de Telegraaf en Congo (oh nee die was er al, Missie!).

NT 3 – TA 3

7. Acteursrollen

Hier komt het NT in de problemen, want met een mooi bezette Midzomernachtsdroom en Mark Rietman als Rijkman Groenink ga je het niet redden tegen TA. Hans Kesting speelt De Vrek, Fedja van Huêt Macbeth en Karina Smulders speelt in zowel het op Marilyn gebaseerde personage in Na de zondeval als de door Liz Taylor beroemd gemaakte rol in Kat op een heet zinken dak. Zo goed als KO voor TA.

NT 3 – TA 4

Theu-bonus

Maar in het zicht van de nederlaag zet Theu Boermans zijn joker in: aan het begin van het seizoen presenteert hij zich aan het Haagse publiek met een flink aantal reprises, waaronder de legendarische voorstelling De Presidentes van De Trust, met de originele cast (Blok, Van Eyle, Jongeling) en de Hamlet die hij vorig seizoen maakte in Graz. Is het genoeg? Nee…

NT 3½ – TA 4

Maar geen nood, volgend jaar revanche.

Geschreven voor Tijdschrift Theater! De Eye-opener is een column waarin een theaterliefhebber vertelt over zijn meest inspirerende/bijzondere/ontroerende theaterervaring.

Theaterbezoek is iets dat je moet leren in je jeugd. Mensen die met hun ouders meegingen naar het theater, gaan later zelf ook. Ik presenteer mezelf graag als Exibit A voor deze stelling. Mijn moeder nam me mee naar voorstellingen van Jeugdtheater De Zwarte Hand of het N.J.T Kindertheater. En later ook mee naar grote-mensen-toneel; vooral van het Ro Theater, in de toen spiksplinternieuwe Rotterdamse Schouwburg.

Ik herinner me de familievoorstelling rond Kerst (toen al), De Nieuwe Kleren van de Keizer, met Hajo Bruins als keizer, waarin de charlatannende kleermakers ook het keizerlijke ondergoed niet waren vergeten. De van ongelovige hilariteit krijsende zaal bij het zien van de piemelnaakte keizer maakte geloof ik meer indruk dan de blote acteur.

Maar mijn echte, definitieve bekering tot het toneel kwam door twee voorstellingen, beide klassieke tragedies – ik was tenslotte een keurig gymnasiumkindje. Als eindexamenonderwerp Grieks hadden we Sophokles en ik heb een aantal delen van Elektra vertaald, hier en daar enigszins clandestien geholpen door de vertaling van Gerard Koolschijn in een boekje dat al snel net zo beduimeld was als de examenbundel zelf.

Het toeval wilde dat het Theater van het Oosten het stuk dat seizoen speelde (in een regie van Agaath Witteman en met Katelijne Damen in de titelrol, vertelt de database van het TIN me) en ik ben naar Gouda of een andere provincieplaats met schouwburg gereisd om het te gaan zien. Tsja, en daar gebeurde het. Maar ja, wat precies?

Later dat schooljaar speelde het Duitse Theater an der Ruhr König Oidipus. Met mijn weinige schoolduits en zorgvuldige tekstlezing vooraf kon ik eigenlijk nauwelijks bevatten waar die voorstelling over ging, maar toch. Ook daar weer. Tsja, hoe moet ik het omschrijven.

Het interessante is dat ik me beide voorstellingen eigenlijk helemaal niet meer kan herinneren. Ze zijn elk samengebald in één beeld. Elektra, berustend op na de moord op haar moeder. En Oidipous, een oude, dikke man in een witte luier staand op een tafel. Maar het gevoel blijft: daar heb ik iets bijzonders gezien, iets dat speciaal voor mij gemaakt leek. Iets dat een beetje met sex te maken heeft, en meer dan een beetje met godsdienstwaanzin.

Later heb ik het nog een paar keer gehad, en met kijkervaring komt ook het vermogen om het al vroeg te herkennen, soms al tijdens de voorstelling. Bij Gatz had ik dat, en heel kort geleden nog een keer, bij Poëten en Bandieten.

Het is ingewikkeld, maar het zijn niet per se de beste voorstellingen die ik gezien heb. Andere voorstellingen zijn intelligenter, gevoeliger of gewoon domweg beter. Je kunt je bewondering delen met andere bezoekers, en als recensent kun je uitleggen waarom iedereen erheen zou moeten.

Maar die speciale categorie voorstellingen raakt iets aan dat strikt en alleen bij mij hoort. Het is mijn privéverzameling existentiële ervaringen.

Waarom krijgen theatermakers en decorontwerpers zo vaak dezelfde ideeën? In een vervolg op de serie Déjà-vû signaleert en onderzoekt Simon van den Berg de trends, vondsten en clichés in het Nederlands theater. Deze keer: de vuilnisbelt.

Het toneel vervuilt! In hoeveel voorstellingen zagen we al niet vuilnis op het podium uitgegooid worden? De laatste keer bijvoorbeeld bij Richard III van Orkater, waar bij ieder nieuw slachtoffer er weer een berg afval uit de kap komt vallen. Of Ivo van Hove’s Berlijnse voorstelling Der Menschenfeind, waar hoofdrolspeler Lars Eidinger buiten op de Ku’damm drie vuilniszakken uit een container plukt om die in het designdecor te legen. Of De Thuiskomst van FC Bergman dat zich afspeelt in een ruimte die bezaait ligt met plastic verpakkingen, kartonnen dozen, reclamefolders en stuk meubilair.

Vanwaar deze voorkeur voor vuilnis? En wat betekent het? Bij Richard III lijkt het vrij duidelijk: Richard’s tegenstanders zijn uit de weg geruimd, maar hun resten blijft achter: de smetten op de ziel van de onwettige koning. Langer geleden, in Platform, waarin Johan Simons aan het begin van de voorstelling met donderend geraas het hele decor uit de lucht liet kletteren, was het de verbeelding van een terroristische aanslag op een Thais vakantieoord voor sekstoerisme. Het krantenproppen schietende luchtdrukkanon in De laatste dagen der mensheid van ’t Barre Land verwees naar het geweld in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog.

In ieder geval heeft afval dus een sterke relatie met de dood en geweld. Misschien heeft het smijten met vuilnis in zekere zin de functie overgenomen van dramatische sterfscènes, waarin acteurs liggend op het podium met stokkende adem de beroemde laatste woorden van hun personages slaken. Het afval is dan als het lichaam: het zielloze omhulsel, waar het leven c.q. het waardevolle produkt uit verwijderd is. Een vergelijkbaar idee zit in Grande Bouffe, opnieuw van Simons, waar grote hompen vlees uit de kap komen vallen. De vier hoofdpersonages zullen zich eraan dood eten, en uiteindelijk net zulke kadavers worden. Bederf is de weg van alle vlees.

Vaak past afval natuurlijk in de klassieke dramaturgie van de tragedie: de ontwikkeling van orde naar chaos. Aan het begin is het toneel opgeruimd en netjes, aan het eind is het een zooitje, de verwoesting van personages spiegelend een thema dat geabstraheerd werd in Tragedie van Gerardjan Rijnders, waar het naar beneden stortende vuilnis samen met de ontploffingen in het water de bestaande orde uiteen rijten. Maar het hoeft helemaal niet per se met vuilnis, het kan ook met knuffelbeesten (Wij zijn grijs gebied van Generale Oost), planken en verf (het eerste deel van UBU van Toneelgroep Amsterdam) of vloertegels en keurig gedresste decorelementen (Teorema opnieuw van Toneelgroep Amsterdam).

Wil je als theatermaker toch een klein beetje hoop bieden, dan laat je de spelers uit de puinhoop toch nog iets kleins bouwen, zoals het bootje in Natives van Wunderbaum of de torens van tonnen in Van de brug af gezien van Oostpool.

Maar afval is ook een symbool van de uitwassen van de consumptiemaatschappij. In Der Menschenfeind contrasteert het afval dat hoofdpersoon Alceste binnenbrengt met de iPads en smartphones van de andere personages. Alceste is op zoek naar zuiverheid en vindt alles in de wereld even waardeloos. Door zijn lichaam in te smeren met etenswaren en vuilniszakken leeg te gooien laat hij zien dat de hele wereld voor hem drek is. Bij De Thuiskomst komt Teddy terug bij zijn ouders wier hele leven blijkbaar alleen rommel heeft voortgebracht.

De regisseurs die afval gebruiken zijn dus niet bepaald optimistisch over de mens: in ons leven omringen we ons met vullis en als we dood zijn blijft er niets van waarde van ons over. Opvallend is dan wel de hoeveelheid plastic – flessen, frietbakjes en verpakkingsmateriaal – die wordt gebruikt. Dat kan een praktische reden hebben (compostafval op het toneel strooien is smeriger dan plastic en wellicht zelfs ongezond) maar het legt de nadruk op de biologische onafbreekbaarheid van de polymeren en de eeuwigheid van hun waardeloze aanwezigheid. Waarschijnlijk is dat onbewust. De eerste voorstelling die afval inzet om ecologische thematiek aan te snijden moet nog gemaakt worden.

Maar tijdens Richard III gingen mijn gedachten onherroepelijk naar de technici. Bij iedere dode valt er iets anders uit de lucht: de ene keer flessen, dan weer piepschuim, auto-onderdelen, stukken rode loper, stalen kettingen of kussens. Na afloop moeten de technici al dat afval weer scheiden voor recycling, de volgende dag. Het wachten is op de voorstelling die dat opruimen door de acteurs laat doen tijdens de voorstelling en die het vallen overlaat aan de crew backstage.