Christoph Schlingensief, de bad boy van het Duitstalige theater, is dood. Vorig jaar augustus overleed hij, 49 jaar oud, aan longkanker. Zijn grillige werk staat nu centraal in het Holland Festival: zijn twee laatste voorstellingen, Mea Culpa en Via Intolleranza II, zijn te zien, en daarnaast worden een aantal van zijn recalcitrante films uit de jaren negentig vertoond in het Ketelhuis.

Nederland leerde Schlingensief pas laat kennen, toen hij al ongeneeslijk ziek was. Zijn eerste voorstelling over de strijd tegen kanker, Eine Kirche der Angst vor dem Fremde in mir, was in 2009 op het Holland Festival te zien; een even levenslustige als huiveringwekkende combinatie van Fluxus, gospel, Joseph Beuys, doe-het-zelf-religie en dierlijke doodsangst, met als hoogtepunt een toespraak door de zwakke Schlingensief zelf, een oproep tot liefde en luisteren.

Maar dit was al ver na zijn geruchtmakende stunts in Duitsland. In 1998 richtte hij als kunstwerk een politieke partij op voor werklozen en andere ‘van de maatschappij uitgeslotenen’, waarin iedereen op de kieslijst mocht komen om zo op zichzelf te kunnen stemmen. In hetzelfde jaar riep hij alle vier miljoen Duitse werklozen op om tegelijk te gaan zwemmen in een meertje bij Helmut Kohl’s buitenhuis, zodat het meer zou overstromen en het huis onder water zou komen.

Wereldberoemd werd hij met de installatie Ausländer raus! uit 2000, beter bekend als ‘Big Brother met asielzoekers’, waarbij Schlingensief – Jörg Haider was net in het Oostenrijkse parlement gekomen – een container met vluchtelingen op het plein voor het Weense Burgtheater neerzette, die via een internetverkiezing één voor één konden worden ‘weggestemd’, een maatgevende kritiek op zowel reality televisie als het Europese vreemdelingenbeleid. Het project veroorzaakte zo’n schandaal dat het halverwege moest worden afgebroken.

Ook in zijn theaterwerk is de controverse nooit ver weg geweest, al had hij toen hij zijn eerste grote operaregie deed – Wagners Parsifal in Bayreuth in 2004 – al een flinke schare trouwe fans verworven. Zijn Hamlet, gemaakt in Zürich, waarin een aantal voormalige neo-nazi’s meespeelde en die de Zwitserse neutraliteit ter discussie stelde, schoot velen echter in het verkeerde keelgat.

En toen werd hij ziek. Wat kon deze sardonische aardsprovocateur anders dan zijn kanker zelf tot onderwerp maken in zijn werk? In het zicht van zijn eigen sterfelijkheid werd de steeds zwakker wordende Schlingensief bevangen door een enorme werklust. Niet alleen maakte hij het drieluik van voorstellingen over zijn ziekte, daarnaast schreef hij een autobiografie (die in Duitsland een onverwachte bestseller werd) en regisseerde hij een opera. En hoewel enerzijds deze schaamteloze zelf-enscenering een logische voortzetting was van zijn eerdere werk, is anderzijds de toon opmerkelijk anders: niet meer boos en speels maar angstig en liefdevol.

Het best is dat te zien in de voorstelling Mea Culpa, die morgen het Holland Festival opent. Een ‘ready-made opera’ noemde Schlingensief het zelf, met wederom een overvol spektakel van lagen en citaten, losjes opgehangen aan een verhaal over een opvoering van Parsifal in een Ayurvedisch centrum in Afrika. Maar dat is slechts een kapstok, een aanleiding eigenlijk, om een oneindige reeks beelden en citaten los te laten; zwart-wit filmpjes van vogels en een brandend orkest, muziek van Wagner, Bach en Sheryl Crow, een Vietnamese zuster met een afro-pruik, een ballerina in een incontinentieluier, fragmenten uit het werk van Slavoj Zizek en Rudiger Safranski. Meestal niet te volgen, maar soms ineens verrassend helder of wonderschoon, zoals de 84-jarige operaster die breekbaar de Liebestod-aria uit Tristan en Isolde zingt.

De rol van ‘C.S.’ wordt gespeeld door Joachim Meyerhoff. Toen de voorstelling in maart 2009 in première ging speelde Schlingensief zelf nog in één scène mee, waarin hij, net als in Kirche der Angst…, vrij improviseerde. “Toen Michael Jackson was gestorven heeft hij zelfs een avond de moonwalk gedaan”, vertelt Meyerhoff na afloop van de voorstelling in Wenen in januari dit jaar. “Hij heeft toen na afloop wel aan de beademing gelegen.” Sinds Schlingensiefs overlijden speelt er een filmpje met een korte monoloog. Meyerhoff: hij had op dat moment in de voorstelling altijd het podium voor zich alleen; wij zaten achter het doek. Het gekke is dat er voor ons eigenlijk niets veranderd is. Wij zitten daarachter naar hem te luisteren en we kunnen ons even voorstellen dat hij er gewoon nog is.”

Zijn monoloog gaat over verzet, over de kanker worden van je eigen kanker. En nadat hij vroeger iedereen verkiesbaar wilde stellen wil hij nu ieder mens oproepen zijn eigen opera te maken. Hij geeft zelf alvast het goede voorbeeld.

Een van de elementen die Mea Culpa verbindt met Via Intolleranza II is Schlingensiefs laatste megalomane project: zijn wens om een operadorp te bouwen in Burkina Faso, Afrika. Hij wil theatergebouw neerzetten, gebaseerd op Wagners Festspielhaus in Bayreuth. Een model van het gebouw is deel van het enorme ronddraaiende decor van Mea Culpa, en Via Intolleranza II gaat helemaal over de netelige kwestie of Afrika wel zo geholpen is met zo’n monument van romantisch-burgerlijke Europese cultuur.

Het is nog zeer onduidelijk of het operadorp Remdoogo, dat inmiddels gebouwd wordt, daadwerkelijk een duurzaam monument wordt voor Schlingensiefs inspanningen. Maar het lijkt logischer dat ook dit werk een tijdelijk kunstwerk is, even onbestendig en vergankelijk als een theatervoorstelling. Er is een plan is om Mea Culpa jaarlijks op te voeren in oktober, rond Schlingensiefs verjaardag. Maar alle plannen en projecten in dit leven zijn eindig, zo besefte Schlingensief als geen ander.

Holland Festival:
Mea Culpa: 2/6 in Het Muziektheater
Via Intolleranza II: 4-6/6 op het Westergasfabriekterrein
Schlingensief filmprogramma: 2-8/6 in het Ketelhuis
Meer info op www.hollandfestival.nl