Actrice Lineke Rijxman vertrok in 2003 bij Toneelgroep Amsterdam, maar heeft nu al geruime tijd een nieuw huis gevonden bij Mugmetdegoudentand. Voor haar rol van Hannah Arendt in de voorstelling Hannah en Martin won ze in september de Theo d’Or, de prijs voor de beste actrice. Deze week staat ze met die voorstelling in Amsterdam. “Ik kan iets pas mooi vinden als er een kras op zit.”

Soms vergist ze zich nog. Heeft ze het over ‘ze’ als de plannen van Mugmetdegoudentand bespreekt. “Ik moet oefenen met ‘we’ zeggen”, glimlacht ze. Ze is nu lid van het artistieke team van het theatergezelschap, naast artistiek leiders Joan Nederlof en Marcel Musters. “Het verschil is geloof ik dat ik bepaalde praktische en zakelijke dingen niet hoef te doen. Maar ik bespreek samen met Joan en Marcel wat we gaan spelen en welke onderwerpen we ter sprake willen brengen.”

Nadenkend is ze. Regelmatig vallen er lange pauzes in het gesprek. “Ik ben mijn houding ten opzichte van interviews aan het veranderen. Ik vind de openbaarheid ervan soms moeilijk, maar ik wil gewoon dat de zalen vol zitten.”

Rijxman (Bussum, 1957) groeit op in een Joods gezin in het Gooi. “Het was de tijd van het grote zwijgen over de oorlog. Ik was al heel jong geïnteresseerd in gewetenskwesties, en de vraag waar het kwaad vandaan kwam. En ik had al snel door dat bij mensen onder de oppervlakte allerlei onbewuste motieven speelden. Ik zag mensen ontspannen keuvelen met een kopje thee in de hand, maar onder tafel zag ik dat hun benen een heel ander verhaal vertelden.”

Een jeugdherinnering van iets later: “Ik ging met mijn moeder mee naar het Concertgebouw. De violist zat in een rolstoel. En toen hij ging spelen moest ik de hele tijd huilen. Pas veel later begreep ik waarom. Uiteindelijk kan ik iets pas mooi vinden als er een kras op zit; er moet iets schuren. Het volmaakte is niet interessant.”

Op haar achttiende leest ze alles door elkaar, en ook Eichmann in Jerusalem, het boek van Hannah Arendt over het proces tegen de oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann, waarin ze de term ‘de banaliteit van het kwaad’ introduceerde. Ze wilde actrice worden, of archeoloog of psychiater. “Ik heb ook nog een jaar kunstgeschiedenis gedaan voor ik naar de toneelschool ging. Ik ben gefascineerd door het idee dat je onder de oppervlakte gaat graven en dan iets vindt dat je moet determineren. Dat zijn vaak tegenstrijdige aanwijzingen, maar door goed te kijken en context te geven kun je toch conclusies trekken. Uiteindelijk gaat het bij acteren natuurlijk om hetzelfde.”

Op de toneelschool in Amsterdam zit Rijxman in een zeer moeizame klas. “Het werd zo erg dat de docenten weigerden ons les te geven als we niet in therapie gingen. Dat was natuurlijk absurd. Daarvoor of daarna is zoiets nooit meer gebeurd. Het was vreselijk, ik heb het meeste verdrongen. Gelukkig was het een hele goeie therapeut, die eerder had gewerkt met het Werkteater. Het was interessant om te kijken hoe zij het aanpakte. Zij wist scherp te analyseren hoe onplezierig gedrag voortkomt uit onbewuste motieven. Ze nam geen genoegen met wat mensen over zichzelf vertelden, maar ze deed dat ook met mededogen.”

Na de toneelschool werkte ze vijf jaar als freelancer voordat ze zich aansloot bij Toneelgroep Amsterdam onder Gerardjan Rijnders. “Bij Gerardjan kreeg ik voor het eerst de vrijheid om als actrice keuzes te maken. Dat gebeurde binnen zijn context als regisseur, maar zo kon ik mezelf wel scherpen als maker. Ik krijg bij hem veel ruimte om mijn eigen rollen vorm te geven, zoals bijvoorbeeld bij Liefhebber, een rol die in de tekst gewoonweg niet bestond. Ik vind het nu prettig om zeggenschap te hebben over alles: het onderwerp, de dramaturgie, de vormgeving. Ik wil ook meer schrijven, samen met Joan Nederlof. Wij voeden elkaar.”

Het was Joan Nederlof die Rijxman naar de Mug haalde. Ze schreef een stuk over yuppenouders in Amsterdam Zuid, Quality Time, en vroeg Rijxman en Willem de Wolf om de twee kleine kinderen te spelen. Rijxman won een Colombina voor haar rol. Op tournee liep ze met De Wolf door Maastricht en zagen ze het boek van Arendt in een etalage liggen. Ze raakten in gesprek, Rijxman vanuit haar fascinatie voor Arendt, De Wolf vanuit zijn bewondering voor de filosoof Martin Heidegger, en beiden met verbazing dat de twee ooit een verhouding hebben gehad.

“Het was al snel duidelijk dat we een voorstelling wilden maken over die twee. Maar we wisten niet goed wat we ermee moesten, en we wilden allebei iets heel anders. Willem had een heel romantisch idee van die affaire en ik wilde het uiteindelijk niet over Arendt en Heidegger hebben, maar over onszelf en vooral over de wereld nu. Uiteindelijk is die strijd de voorstelling geworden. Arendt komt er in Hannah en Martin nu het sterkst uit; haar ideeën blijken duurzamer. Dat geloof ik ook echt, en Willem heeft me niet van het tegendeel kunnen overtuigen. Sterker nog, hij is in zekere zin op Heidegger afgeknapt.”

“Maar Arendt is ook een heel raar mens, hoor. Met een hele strenge scheiding tussen privé en publiek. Ze heeft ook nooit enig zelfinzicht toegelaten over de oorsprong van haar ideeën, hoewel daar ook nogal wat discutabele bronnen bij zitten. En ze kon vreselijk kort door de bocht gaan. Maar uiteindelijk er zit genoeg in haar werk wat waar is, en nog steeds geldig.”

“Door die strenge afscherming weten we ook niet veel over van Arendt persoonlijk, maar bijvoorbeeld wel dat ze tijdens de Vietnamoorlog, toen ze in New York zat, heel erg bang is geweest. Dat wilde ik wel weergeven in de voorstelling, dus ik heb een apocalyptische eindmonoloog geschreven vanuit mijn eigen angsten. En daarnaast een monoloog voor Willem over hoe gemakkelijk het is om je geweten aan te passen aan de dagelijkse gang van de dingen en hoe eenvoudig je over morele grenzen heen stapt.”

Zelf weet ze niet echt of ze de afgelopen jaren beter is gaan spelen, wat je zou kunnen denken omdat ze nu ineens prijzen wint. “Dat vind ik een iets te gemakkelijke conclusie; ik ben ook heel blij met rollen die ik bij Toneelgroep Amsterdam heb gespeeld. Wat wel is veranderd is dat ik veel meer bezig ben met wat ik zélf wil doen, met wat ík wil maken. Wellicht is dat te zien op het toneel.”

“Ik vind juist dat Willem zich enorm ontwikkelt in het spelen en alles wat er daarover te leren is gretig opneemt. Nadat zijn groep Kas & De Wolf uit elkaar was gevallen heeft hij zich daar erg mee bezig gehouden. Ook nu nog proberen we de voorstelling steeds op een hoger plan te brengen, hij komt meer in evenwicht. Ik zeg altijd vóór de voorstelling iets waarop we moeten letten en na de voorstelling wat er beter kan.” Lachend: “Ja, dat dan weer wel. Maar hij heeft me nog niet geslagen.”

Mensen noemen haar streng, daar heeft ze grote moeite mee. “Het is vervelend om de hele tijd naar je hoofd geslingerd te krijgen; het is zo’n gemakzuchtig verwijt. En het punt is: als me wordt gevraagd te kijken naar een voorstelling of een acteur zie ik altijd álles – wat er goed is, wat er niet goed is, wat beter kan. Of alles; ik zie natuurlijk niet wat ik niet zie. Maar ik zie veel. Veel meer dan ik naar voren breng, dus voor mezelf vind ik echt dat het wel meevalt. Je ziet wat je ziet, je kunt niet anders. En bovendien ben ik heel geduldig. Ik weet hoe kwetsbaar het allemaal is.”

Bij Mugmetdegoudentand zit ze voorlopig op haar plek. “De Mug is interessant, ook omdat de groep twee gezichten heeft; een wat luchtiger, met voorstellingen als Sexappeal en een wat zwaarder met voorstellingen als Inside Out en Hannah en Martin. Soms botst dat; dan merk je tijdens het spelen dat de zaal zit te wachten op de lach. Maar over het algemeen zijn de reacties van bezoekers enthousiast en nadenkend.”

Het volgende project wordt een regie. “De Mug bestaat 25 jaar en we gaan een voorstelling maken over de verlichting, die gaat Verlichtinglight heten, een nieuw stuk van Joan. En daarna zou ik ooit een nog labyrintischer voorstelling dan Hannah en Martin willen maken. Een voorstelling waarin je de werkelijkheid op verschillende manieren op je af krijgt, die op verschillende manieren in je hoofd samenvallen. Waarin je verdwalen kan.”

Hannah en Martin is van 8 t/m 19/12 te zien in Frascati. Meer info op www.mugmetdegoudentand.nl